*Jatorrizko hizkuntza: mapuzuguna. Azpian Euskaraz.

NEWENMAWKÜLEMUM

1.- Kiñe : Petu müleyekay kim-mapuzugulu

Fey fel ñi felefel tañi fentepun püchikelewen ti kim mapuzuguyelu, welu müleyekay ti petu kimniekalu mapuzugun, feyegün ta püchi alülekayegün, waragkakegeyegün feyti 2007 txipantu mew entugey kiñe chillka chew ñi kimgeam chuntelefel ti kimlu taiñ zugun, feychi mew pülleyawi kechu mari meli waragka ailla pataka reqle mari epu  pigey, fey mew ta ti witxañpüramtun mapuzugun mew pepilgekayafel kechilekafuy tañi mülenmu fenten che chew tañi pepi küzawmageafel, petu lanuchi zugun mew, tañi pepi ramtuwün gütxam ñi entugeal, kimgeafuy kuifike zugun.

Feyta CEP mew, epe komkechi che ramtuyegelu, feyta 57% feypi ti kim mapuzugun fey taiñ rüf mapuchegepeyüm. Ka femechi, feyta 52% feypi ti zugun feyta fentepun fanenzugungen taiñ pepi amulneal mapuche azmogen pi, ka feyti 56% feypi ti mapuzugun kimelgeafulu müten ti kom pu püchikeche pileigün.

2.- Epu : Pu wechekeche petu witxañpüramtulu mapuzugun

Ti pu che zoy ayiwuñmanielu tañi witxañpüramtual mapuzugun feyta wechekechegeygün, chillkatuleigün chikkatuwe ruka mew, niegün ka weke kimün tañi zoy küme newenmatuael ta mapuzugun, feyta ka zoy azümüwküleigün tañi azaztuamegün fillke pepiluwün tañi witxañpüramtuael mapuzugunegün, ka rumeke kimwirigün fey mew ta chewpüle rume pepi tukupuaigün ta mapuzugun chew ñi mülekemum fantepu re wigka zugun müten. Ka fey ñi zoy wechekechegenegün mew ka zoy günezuamanienmew tañi zugun feyta zoy müley ñi pepi amulgetaul ka kimelgeal ta mapuzugun, kizu tañi pu chafkewenüywenegün mew ka ñi reñmanieyel chi pu che mew.

3.-Küla: Zoy zoy petu ayigetuy mapuzugun

Fantepu ti mapuzugun küzaw mew alünke che konkongey, ka ti pu chillkatufe kiñeke wechekechegeigün ka kiñeke zoy alüketxemigün, zoy ellakuifi mew femgen kiñeke che ta konkefuy, kiñekemew femgen kechu che puwkefuy ti kursu mew, welu ta fantepu kaletuy ta zugu, kiñeke kursu mew zoy pataka che ta puwpuwgey ta wirintukuwalu, tañi pepikonafel ti kursu mew. Ka fey ti koneltun mapuzugun mew pigechi küzaw ka müley, epuchipantugey ñi llitugen, fey mew ta ka rume müley ti küpa konael feichi zugu mew ti pu che. Feytachi zugu fenteken che ka wirintukuwkey ñi konafel, feymew pu zomo mugel küpa koni, ka waria mew müleyechi pu che konkey.

ÜLLGOZMAWKÜLEMUM

1.Kiñe: Rume newenkonküley ti rakizuam kiñeke mapuche mew, kimyelu ta mapuzugun, feyta txokiniefilu ti mapzugun re ti pu mapuche kimalu mapuzugun, ka feypigün ñi re lelfün mew müten zugugeal, ka kiñeke re püllü zugu mew konal, ka kiñeke mugel feyta wigka kimlayay ta mapuzugun pi.  Feytachi rakizuam niey ti pu zugukelu mapuzugun ka ti kiñeke mapuche wünenküleyelu ti estaw ñi txokiñkeche mew.

Weluñmawtuley ti kiñeke rakizuam feitichi mapuzugun püllü zugu txokigeyem, feyta re gillatun zugu mew müten pünegekey pigün, feyta kümelkalefule ti mapuzugun fill püle müleafulu txokilafigün, feyta re püllü zugu mew müten konkenofulu, feyta femiyem fey tati zugun kiñepüle famentunegeyem. Ka müley ti welulkalechi rakizuam, feyta wigka kimkilpe ta mapuzugun pigün, weñeñmayafeiñmu taiñ kimün pileigün,  feyta re mapuche müten kimelgeay ta mapuzugun pigün, ka fey ñi pünegenuam ti estaw ñi txokiñkeche mew ka fey ñi fanenpegenuamrume feyta feipilenmew tüfachi rakizuam ti wülgetuafuy ti mapuzugun ka ti “mapuche kimün” estaw mew pituigün.

Feytakechi rakizuam katxütumekeyefi ti witxañpüramgetuafel ta mapuzugun, welu ta ka feytakechi rakizuam müte zuamkunugewekatulafuy. 

2.- Epu:

Fillke wirin müley, müley meli wirin zoy kimnegelu fantepu, welu zoy müley

Fantepu gelay chem zugunrume ñi pepi witxañpüramgetulu alüken wirin mew, feyta chumkawnorume pepi witxañpüramgetulayafuy, feyta puwelkawüngelayafuy tañi pepi zewmageyeafel ti chillka mapuzugun ñi kimeltugeafel, ka fey ñi kimelgefum ti mapuzugun pepilgelayafuy chuchike wirin welukentu tukugele, ka fey zoy zoy püntükawkülerpuafuy taiñ zugun fantepu ta zew müte kiñewkülewelay tati.

3.- Küla:

Kiñewlay ti pu che küzawmakelu mapuzugun

Ti pu txokiñke che ka ti pu newemamekelu küzawmanielu ti mapuzugun feyegün müte txürümnielaigün ñi rakizuam, ka müte kiñewkülelaigün kom ti pu küzawmanielu ti mapuzugun, ka rume müley ti fill küzaw püntükawküley, kichuketu küzawmekeigün ka kizu ñi rakizuam mew müten yenieigün, ka kiñeke feyta maneluwküleigün ti zew topayenochi küzaw mew feyti EIB llemay, feyta kom kimniegey ñi zew günamkan küzawgenmew Mekiku ñi tuwkununmew ka Chili ñi püwtun türpu kümenun tufachi witxañpüramtun mapuzugun mew.

Ka fey rume müley ti genkawün zugu chem txokiñke che mew rume ka newe kimfalgelay ti chemgen ti pu txokiñke che, newe che txürlay ñi gütxamegün, femechi mew ta müte pepi yegelay ti leqgenchi pepilfal küzaw, txürkechi, pekanka pünekagenoam ti püchikelen chi pepiltuwe, feyta küme rüpütulafel ti fillke newen tañi kiñewafel ti mapuzugun ñi fütxa txokiñ che. 

MAPUZUGUN hizkuntza: indarguneak (3) eta ahulguneak  (3)

Indarguneak

1. Mapuzugun hizkuntza oraindik hitz egiten da

Mapuzugun hizkuntzaren zifrak kritikoak izan arren, zenbakitan milaka diren, oraindik ere hiztun geruza garrantzitsua bada, 2007¹ko inkesta soziolinguistikoaren arabera, Araucaniako eskualdean 54.972 inguru dira gaitasun maila altua dutenak. Horrek honakoa esan nahi du: biziberritzea lana egin daitekeen oinarrizko talde  batean oinarritzen da eta ez dagoeneko hilda dagoen hizkuntza  batetik, hiztunik gabekoa, horrek esan nahi du ikus-entzunezko erregistroak, elkarrizketak, hiztegiaren gehikuntza, erabilerarik ez duten hitzak berreskuratu, etab.  egin daitezkeela.

CEP[1]-aren arabera inkestatutako maputxe gehienek, %57k, uste du mapuzugun hizkuntza hitz egitea pertsona bat maputxe gisa definitzeko elementu nagusiena dela. Era berean, %52k, maputxe kultura mantentzeko elementu garrantzitsuena hizkuntza dela uste du, eta %56 batek uste du mapuzugun hizkuntza derrigorrez erakutsi behar zaiela haur maputxeei.  

2. Gazteak mapuzugun hizkuntza biziberritzen 

Mapuzugun-a biziberritzeko gogo eta motibazio handiena dutenak gazteak dira, gehienak unibertsitarioak dira eta ezagutza tekniko handiagoak dituzte eta horrek mapuzugun-a berreskuratzeko estrategiak diseinatzea ahalbidetzen du. Konpetentzia seguruak dituzte idazketan eta beste hainbat eremuetan eta, horrela, orain arte soilik wigkzugun hizkuntza instalaturik egon den hainbat eremutan mapuzugun hizkuntza ezar dezakete. Eta kontzientzia linguistikoa handiagoa duten gazteak izanik, aukera gehiago dago lagun eta senideei hizkuntza proiektatzeko eta transmititzeko .

3. Mapuzugun ikasteko interes gero eta handiagoa 

Gaur egun mapuzugun kurtsoek adin ezberdinetako ikasleekin aretoak betetzen dituzte. Duela 5 urte bataz beste 10 ikasle zuten ikastaroek , gaur egun kasu batzuetan 100 pertsonaraino heltzen dira eta horrek aldaketa bat adierazten du, mapuzugun hizkuntzaren aldeko motibazio bat. Horrekin batera duela 2 urte sortutako “Koneltun Mapuzugun mew”ak (Mapuzugun barnetegiak) bere ikasle-gaien zerrendek gaindu egiten dituzte ezarritako kupoak. Interesatuen profila kurtsoetan zein barnetegietan  honakoa da: gehienak gazteak, batez ere emakumeak eta jatorri hiritarrekoak. 

AHULGUNEAK

1.- Diskurtso indartsua mapuzugun hizkuntza lurrari, espiritualtasunari eta, baita ere, arrazari loturik (ideia horiek erroturik daude batez ere hiztun natiboen artean eta, oro har, biziberritzeko prozesu baterako kaltegarriak dira) baina pentsaera hori ematen da baita ere hizkuntzaren biziberritzeko programak zuzentzen dituzten  instituzio estataletan dauden eta jatorri maputxea duten agintari politikoen artean.   

Badira mapuzugun-ari egozten zaizkion ideia erratuak espiritualitatearekin lotutako balio edo ezaugarriak egozterakoan, eremu sakratuetan soilik erabili daitezkeela, ez da lortzen ikusaraztea egoera normalizatuan dagoen hizkuntzak  presentzia izan beharko lukeela  espazio eta eremu guztietan,  hizkuntza ezin dela erabili soilik errituetako eremuetan, horixe gertatzen denean hizkuntza egoera minorizatuan baitago. Beste ideia erratu eta kaltegarria, wigkek (ez maputxeak) ezin dutela mapuzugun-a ikasi, maputxe ezagutzak lapurtuko liratekeelako; hau da, hizkuntza soilik maputxeei erakutsi eta transmititu behar zaie eta ez da erabili behar instituzioetan ezta hizkuntza eskubideak landu ere, diskurtso horren arabera, mapuzugun hizkuntza eta “maputxe ezagutza” Estatuari entregatzen aritzea izango litzateke.

Ideia horiek, oro har, biziberritze prozesua eragozten dute, nahiz eta  gaur egun ideia horiek indarra galtzen ari diren Wallmapuko mapuzugun-en aldeko mugimenduan.

2. Idazteko modu ugari, 4 grafemario (ezagunenak)

Gaurdaino aldi berean hainbat idazkera dituen hizkuntzarik ez da biziberritu, hau da, ezinezkoa da mapuzugun hizkuntza biziberritzea 4 grafemario baino gehiagorekin, horrek irakaskuntzako materialen ekoizpena kostu oso handia izatea suposatuko luke eta, ikuspegi pedagogiko batetik, oso gogaikarria izango litzateke. Horiez gain, gehiago sakabanatuko luke deseginda dagoen komunitate linguistikoa.

3. Mapuzugun-en alde lan egiten duten erakundeak/eragileak  ez daude artikulatuta. 

Mapuzugunen alde lana egiten dutenen artean ez dago partekatutako bisiorik, sakabanatutako ekintza ugari daude, horietako batzuk egitasmo zaharkituetan kokatuak, kulturarteko heziketa    elebiduna kasu, modelo hori Mexikotik Txileraino porrot  bat da  hizkuntza minorizatuen biziberritzeari begira.  

Horiei guztiei erakundeen despertsonalizazioa eta formalidade falta gehituz, zaila da estrategia eraginkorrak zabaltzea, batasunean, mugatutako baliabideak  optimizatuz eta indarrak mapuzugun komunitatearen kohesioa lortzera bideratuz.