2011ko martxoa. 2010eko azken egunekin iritsi zen Joanes Guatemalara. Hasierako asmoetan Kaqchikel Fundazioarekin lan egiten duten eskola publikoetako irakasleentzako formazio proiektu baten kudeaketan laguntzera joatekoa zen, baina proiektuarentzako diru-laguntzarik lortu ez dugunez, beste lan batzuetan dabil.
Kaqchikelaren egoera
Hizkuntza maia gehienak bezala, kezkagarria da kaqchikeleraren egoera, nahiz eta Guatemalan hiztun gehien dituen hizkuntzetako bat izan, k’iche’era, mamera eta q’eqchi’erarekin batera. Familia transmisioan eten handia dagoela nabaritzen da, hiriguneetatik oso urrun dauden eremuetan izan ezik. Hirigune nagusietan berriz, oso gutxi dira hizkuntza dakiten gazteak, eta etxe barruan baino ez dute erabiltzen.
Hizkuntzaren korpusari dagokionez, lan handiena egin duen hizkuntza komunitateetako bat dela ematen du. Gramatika normatiboa eta deskriptiboa, deklinabidea erabiltzeko modua, hiztegi estandar bat, arlo ezberdinetan erabiltzeko neologismo eta hitz berreskuratuen bildumak, dialekto ezberdinen azterketak, eta abar garatu dituzte. Honi lotuta daukaten arazo nagusia egindako lana sozializatzeko bitartekoen falta da: aldizkariak, irratiak, ekoizpen kulturalak, hezkuntza propioa…
Bestalde, garbizaletasuna gehiegizkoa delakoan gaude, hitz berriak sozializatzeko arazoak kontutan hartuta batez ere. Neologismo asko sortu dituzte, baina ez dute maileguak hartzeko inolako irizpiderik ezarri, eta gaztelerazko hitzak beraien soinu eta egituretara egokitu gabe erabiltzen dituzte. Hori dela eta, kaqchikeleraz arrotzak diren soinuak (d, f, g…) erabiltzen dituzte, eta sarritan esaldi osoak gazteleraz sartu behar izaten dituzte.
Helduen hezkuntzarako ALMGren (Guatemalako Hizkuntza Maien Akademia) menpeko “Kaqchikel Cholchi’-k” (Hizkuntza Komunitate kaqchikela) ikastaroak eskaintzen ditu astero bi orduz, zazpi mailatan banatuta. Hamar bat herritan eskaintzen dituzte ikastaro hauek, ikasle nahikoa biltzen dituzten maila guztietan. Autoikaskuntzarako materiala ere badaukate, liburu eta CD-z osatuta.
Eskola mailako hezkuntzari dagokionez, EBI (Kultura arteko Hezkuntza Elebiduna) orokortzen dabiltza, ikastetxe publiko zein pribatuetan. Dena dela, elebitasuna kaqchikelera astean 3 ala 5 orduz lantzeari deitzen diote, eta ez ikasle elebidunak lortzeari. Herrikako curriculuma ezarri nahian dabiltza ministeriotik, maia, garifuna eta xinka herriek beraien mundu ikuskera eta ezagutzetan oinarritutako hezkuntza izan dezaten, baina ez dirudi ikasketak herri bakoitzaren hizkuntzetan eskaintzeko asmorik dutenik.
Kaqchikel Fundazioaren orain arteko lana
Kaqchikel fundazioak hezkuntza elebidunean garatu du bere lana duela 13 urte sortu zenetik. Batez ere arlo bitan aritu dira: eskola komunitatearen partaidetza aktiboa sustatzen, eta hezkuntza elebiduna emateko bitartekoak sortzen. Gaur egun 8 eskola publikotan egiten dute lan.
Eskola komunitatearen partaidetza sustatzeko hezkuntza kontseilu komunitarioak (Consejos Educativos Comunitarios) sortu dituzte laguntzen dituzten eskoletan. Gurasoak, irakasleak, ikasleak, eskolako zuzendaria eta komunitateko liderrak biltzen dira kontseilu hauetan, eskolaren jarduna zuzendu eta hezkuntza propioa lortzeko prozesuan laguntzeko.
Hezkuntza elebiduna bultzatzeko berriz, ikasmaterial ugari sortu dituzte: kaqchikelera lehen hizkuntza bezala ikasteko 7 testuliburu, bigarren hizkuntza bezala ikasteko 2 testuliburu, irakasleek lau urtetan zehar hizkuntzaren irakaspena garatzeko hiru gida, irakasteko metodologia ezberdinak azaltzen dituen liburu bat eta abar. Irakasleei material hau erabiltzen ikasteko formazioak ere ematen dizkiete, eta hilero bisitak egiten dituzte eskoletan, prozesuaren jarraipena egin eta dituzten arazoei aurre egiten laguntzeko.
Fundazioak lan handia egin duela ikusten da, eta eskola batzuetan etekina atera diote jasotako laguntzari, baina hauek ere ikasgai bakarra lantzen dute kaqchikeleraz. Zentsu honetan, eskola publikoetan aldaketak eragitea oso zail ikusten dute, inplikazio handiena erakutsi duten eskoletan izan ezik. Irakasle gehienak ez daude prest material eta formazio egokia jaso aurretik era honetako aldaketak egiteko, eta administrazioak ez du inolako bitartekorik ematen. Irakasleen kokapena erabakitzeko ere, ez daukate hizkuntza eskakizunik, eta hori dela eta zaila da irakasle guztiak ala gehienak elebidunak dituen eskolak aurkitzea, eta are zailagoa gerora ere irakasle elebidunak izango dituela bermatzea.
Etorkizuneko proiektuak
Etorkizunera begira, fundazioak gainditu beharko duen lehenengo arazoa ekonomikoa da, 24 eskolatik 8ra murriztu behar izan dute haien lana, eta urte amaierara begira diru iturri nahiko izatea ez daukate bermatuta. Ate asko jotzen dabiltza laguntza eske, eta auto-finantzaziorako aukera batzuk ere aztertu dituzte. Dena dela, lanean jarraitzeko eta proiektu berriei ekiteko ilusiorik ez zaie falta.
Aurtengo lan nagusia orain arte egindako materialak ikasgelan aplikatzen laguntzea izango da. Horretarako, irakasleentzako zenbait formazio saio izango dira, eta eskoletako bisitak indartuko dira. Orain arte bitartekoak sortzea izan da fundazioaren lehentasunetako bat, eta aurten bitarteko horien aplikazio praktikoa ikusteko unea heldu da.
Hilabete honetan bertan, ministerioarekin batera, orain arteko eskoletan egindako bidea beste 20 eskolatan egiteari ekingo diote. Horretarako, ministerioko teknikari batzuei formazioa eskainiko diete, hauek prozesua eskola berrietara eraman dezaten.
Iaz Garabiderekin batera hasi nahi zuten irakasleen formaziorako proiektua ere ez dute baztertzen, aldaketa batzuekin bada ere. Iaz Gipuzkoako Foru Aldundira bidalitako proiektua handiegia zela ikusi dugu, eta formazioa eskola askotara bideratu beharrean, eskola gutxi batzuetan aldaketa sakonagoak eragitera bideratzea erabaki dugu. Proiektu hau birdiseinatzea izango da Joanesen aurtengo lanetako bat.
Azkenik, eskola publikoetako lana baztertu gabe, eskola propio bat sortzeko aukera ere aztertzen dabiltza, sakoneko aldaketak eragin eta gainontzeko eskolentzako eredu bat sortzeko asmoz. Proiektu berri honen identifikazioan ere egingo du lan Joanesek, ikastolen esperientzia oinarri hartuz.
Aurtengo irailean hauteskundeak izango dira Guatemalan, presidentea, parlamentua eta alkateak aukeratzeko. Jadanik mugimendua nabaritzen da, baina bertakoek diotenaren arabera, herrialdea hankaz gora jarri ohi da hauteskundeen aurreko hilabeteetan.
Honek bi arlotan eragiten du bertoko hizkuntza eta kulturen berreskurapenean. Alde batetik, kooperazio internazionaleko agentzia asko hauteskundeetan zer gertatu zain daude, beraiek laguntzak zein norabidetan bideratu erabaki aurretik. Horrek zaildu egiten du iraila aurretik diru-laguntzak lotzea, eta elkarte gehienetan dagoen kanpo dependentzia kontutan hartuta, nolabaiteko paralisia eragin dezake, emaitzak ezagutu eta agentzien politika berriak ezagutu arte.
Beste alde batetik, orain dagoen gobernua hizkuntza eta kultura maiaren nahiko aldekoa izan dela diote, nahiz eta alde egote hori lege eta hitzetan amaitu, bitartekorik eskaini gabe. Irailetik aurrera ez dakite zer etorri daitekeen, baina ematen du edozein gobernu aldaketa txarrerako izango litzatekeela. Zentsu honetan, aste honetan bertan Alvaro Colom presidentea eta Sandra bere emaztea banatu egin dira, presidentea izandakoak eta bere hurbileko familiak ezin dutelako berriro aurkeztu, eta modu horretan Sandra bere senar ohiaren partez aurkeztu ahalko delakoan.
2020 Garabide