Nasa yuwe hizkuntza Kolonbiako 65 hizkuntzetako bat da (Landaburu 2007), nasa herriaren jatorrizko hizkuntza, alegia. Koloniak paez izena jarri zion herriari eta hizkuntzari, eta sarri horrela ezagutzen da gaur egun ere.

Hizkuntza indigenen artean Kolonbian bigarren handiena da, hiztun-kopuruari begiratuz gero, ipar-ekialdeko wayuueraren ondoren. Nasa jatorrizko 400.000 lagun bizi ei dira, baina jatorrizko hizkuntza dakitenak 140.000 inguru dira (Corrales eta Perdomo 2007). Kopuru horiek, halere, aldatu egiten dira, eta beste iturrien arabera 140.000 dira nasak guztira (Ethnologue 2005, Sichra 2010).

Nasa gehienak hego-mendebaleko Cauca departamentuko Andeetan bizi diren arren, badira nasak Caquetá, Huila, Putumayo, Meta, Tolima eta Valle del Cauca departamentuetan ere. Gehienak landa-eremuetan bizi badira ere, badira nasa komunitateak hirietan ere, batez ere Popayanen, Calin eta Bogotán.

Nasa yuwe hizkuntza eta kultura galtze bidean dira. Galera-prozesua kolonialismoaren garaian hasi bazen ere, errepublikaren azkeneko 50 urteetan piztu egin da. Cauca departamentuko iparraldeko Çxhab Wala Kiwe – ACIN (Asociación de Cabildos Indígenas del Norte) erakundearen Nasa Yuwe Hariak Universidad Externado de Colombiarekin batera 2011n eginiko ikerketaren arabera 100.000 bizilagunetik %60k ez du jatorrizko hizkuntza hitz egiten, %20k ondo hitz egiten du, %14k ulertzen du baina ez du hitz egiten eta %6 erdipurdika ari da. Gainera, helduen artean ezagutza askoz handiagoa da (%54), gazteengan (%10) eta umeengan (%6) baino.

Cauca departamentuko indigenek CRIC (Consejo Regional Indígena del Cauca) erakundea antolatu zuten 1971n, La Gaitana, Juan Tama eta Quintin Lame buruzagi historikoen borroka latzari eusteko asmoz, eta historikoki bizi izan duten eta gaur egun ere bizi duten bazterkuntzaren aurka eta herri-eskubideen alde ekiteko. CRICen bidea ikusita Kolonbiako departamentu gehienetan antolatu dira antzeko erakundeak.

CRICek Caucako herri indigenak biltzen ditu bere baitan, jatorrizko hizkuntzak bizirik dituzten nasak, enberak edo siapederak eta guambiarrak edo misakak, eta hizkuntza galdu duten beste zenbait. CRICen barruan 9 eskualde-erakunde biltzen dira, horietako bat iparraldeko Çxhab Wala Kiwe-ACIN izanik.

Kolonbiako estatuak  zenbait eskumen onartu dizkie erakunde indigenei, bereziki hezkuntza, osasuna, lurraldearen zaintza eta justiziaren arlokoak. Mugatuak dira eskumenak, baina zertxobait egiteko aukera eskaintzen dute. Halere, Kolonbiak azkeneko 80 urteetan bizi duen bortizkeria egoerak bizitza zeharo baldintzatzen du, sarri-sarri armadaren, narkotrafikoaren, gerrilaren edo paramilitarren ekintzak zuzen-zuzen jotzen baitute mugimendu indigenaren aurka, hilketak, atentatuak, lapurretak, droga-trafikoa eta antzekoak eraginez. Estatuaren jardunak ere gogor jotzen du mugimendu indigenaren aurka.

Garabide Elkarteak 2011n izan zuen lehen harremana nasa herriarekin. Batetik, nasa batek parte hartu zuen Garabidek antolatutako Hizkuntza Biziberritzeko Estrategiak Aditu Ikastaroan. Bestetik, zenbait garabidetar nasa herriarekin harreman zuzena izateko asmoz Caucara abiatu ginen. Han ezagutu genituen Çxhab Wala Kiwe-ACIN erakundearen Nasa Yuwe Haria eta bere jarduna.

Hariko 40 atpuçxsawe’sx-ak (sustatzaileak), erakundeak hizkuntza sustatzeko liberatuak, ez zuten formaziorik, eta trebakuntzarako laguntza eskatu ziguten. Horrela, 2012tik 2016ra bitartean aholkularitza-saio eta trebakuntza-saio laburrak antolatu genituen elkarrekin, batez ere hizkuntza-sustatzaileak eta sortu berri zituzten murgilketa ereduko wasakkwëwe’sx-etako irakasleak prestatzeko. Tarte horretan 6 nasa etorri ziren Euskal Herrira ikastaroetan parte hartzera. Aldi honetan Durangoko Udalarekin eginiko hitzarmena izan zen Caucako saioak antolatzeko babes bakarra.

2016an Garabidek Cauca iparraldeko Tuunxiwxu-Toribio udalerriko Centro de Educación, Capacitación e Investigación para el Desarrollo Integral de la Comunidad (CECIDIC) erakundearekin hitzarmena sinatu zuen, eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren Nazioarteko Lankidetzaren deialdian egitasmoak atera ditugu 2018, 2019 eta 2020rako. 2018an 180 orduko ikastaroa antolatu genuen irakasle nasa eta euskaldunekin: Hizkuntza Biziberritzeko Estrategiak Diplomatura Nasa Komunitatean Aplikatua. 2019-2020an Garabidek, CECIDICek eta UAIINek (Universidad Autónoma Indígena Intercultural) urte biko Nasa Yuwe hizkuntza-biziberritzeko prozesuak kudeatzeko formakuntza teknikoa (3.872 lan-ordu)  antolatu dugu, eta horrela 55 parte-hartzaileek Kolonbian ofiziala izango duten titulua jasoko dute, titulua eta formazioa.

Ikastaroak nasa komunitateak berak identifikatutako formazio beharrei erantzuteko eratu dira. Biziberritze kultural eta linguistikoan murgilduta eta herri-identitatea sendotuta, aurre egin nahi diote jendarte indigenek pairatu izan dituzten marjinazioari, pobreziari eta deserrotze-egoerei. Trebakuntzaren hizkuntza %70ean jatorrizkoa da, eta hori lehen aldiz gertatu da halako formazioetan. Irakasgaiak hauexek dira, bereziki: gizarte, kultura eta kosmobisio nasa, hizkuntza-biziberritzeko estrategiak eta teknikak, helduen irakaskuntzarako metodoa eta materialak, eskoletan murgilketaren eredua antolatzeko metodologia, hizkuntza-plangintza eta kultur-ekoizpena.

Horiek guztietatik ondorio ugari atera daitezke, baina bat nabarmendu nahi dugu: herrien arteko lankidetzan hizkuntza-biziberritzeko prozesua zubi, sendo, egonkor eta iraunkorra izan beharko lukeela. Hizkuntza-biziberritze-prozesua herri batentzat egitasmo kualitatibo garrantzitsua da, eta pobrezian, baztertuta, laidoztatua, ustiatuta eta ekonomikoki eta kulturalki kolonizatua bizi (izan) den herri baten kasuan prozesu luze, gorabeheratsua eta neketsua izango da. Nola pentsa daiteke hiruzpalau urteko proiektu apal bat nahikoa laguntza dela herri batek bere gizarte-antolakuntza osoa hankaz gora jartzeko eta gizarte justu, duin eta giza-eskubideetan oinarritutakoa eratzeko?

Biziberritze-egitasmoak prozesua elkarlanean eta adiskidetasunean egitea funtsezkoa da. Jakinik, elkarlanean ari diren alde biek irabazten dihardutela esperientzien eta ezagutzen elkartruketik.

Ekimen honekin jarraitzea inportantea da, eta horrela ulertzen dugu nasek eta eurekin ari garen boluntarioek. Baina horretarako nahitaezkoa da euskal herritarrek, herri-erakundeek eta erakunde publikoek babestea. 

Çxhäçxhä çxhäçxhä! Eutsi!