Albistearen iturria: Aizu aldizkaria

Mapudungun edo mapuzungun du izena maputxeen hizkuntzak, eta egoera larrian dago. Berreskuratzeko asmotan, Txileko komunitate batzuetan barnetegiak jarri zituzten martxan pasa den ekainean, helduek hizkuntza ikas eta irakats dezaten. Hala, ikasle batzuk berehala hasten dira irakasten, gutxieneko maila lortutakoan. 

Joseba Irazabalek mapudungun barnetegi horietako batean igaro zituen Gabonetako oporrak, Wallmapu-ra (maputxeen herria) Garabide elkarteak bidalita. Irazabal AEK-ko didaktika taldeko kidea da eta euskara irakasteko materiala sortzen jarduten du.

Bidaia horren helburu nagusiak bi ziren: batetik, maputxeen hizkuntzaren egoerari eta berpizteko egiten ari diren lanei buruzko informazioa biltzea Garabiderentzat, erakundeak hango elkarlana hobeto planifikatu ahal izateko; bestetik, AEKren eskarmentutik abiatuta, nolabaiteko ekarpena egitea helduei mapudungun irakatsi nahi dieten irakasleen prestakuntzari dagokionez.

Barnetegia Mapudungunaren Akademiak antolatu zuen, FEMAE ikasle maputxeen federazioaren laguntzarekin, eta 30 ikaslek eta 20 irakasle-laguntzailek hartu zuten parte. Irazabalek dio bertaratu aurretik irakasleen prestakuntzarako saioak zituela buruan, baina gero, “esku artean duten erronkaren tamaina ikusita, hasierako xedea bigarren mailan utzi eta, Euskal Herriko esperientzia oinarri, mapudungunaren egoeraren gaineko eztabaidak pizteko saioak prestatu nituen”. Haren hitzetan, bilerak “oso mamitsuak” izan ziren: “Helduen irakaskuntzan ari direnak oso jantziak dira intelektualki, oso gazteak, oro har, eta motibazio handia dute. Nik guztiak fitxatuko nituzkeen”. Horrez gain, Irazabalek egonaldia mapudungun pixka bat ikasteko ere aprobetxatu zuen, baina “nahi baino askoz ere asti gutxiago” izan zuen horretarako. Ikasleen artean maputxeak ez ziren txiletar batzuk ere ba omen ziren, “jende kontzientziatua, ezkertiarra”. Hala, txiletarrekiko maputxeen jarrera aldatzen ari da: “Antza, lehen ez zuten nahi txiletarrek mapudungun ikas zezaten. Winkek (horrela deitzen diete maputxeak ez diren txiletarrei eta, oro har, mendebaldar guztioi) bizimodua eta lurrak lapurtu dizkiete, beraz, ez zuten nahi hizkuntza ere harrapatzea. 'Winka' hitzak 'lapur, usurpatzaile' esan nahi du mapudugunez”.

Metodologiari dagokionez, mapudungunaren irakaskuntza ez da hizkuntzara mugatzen, “maputxeen kosmo-ikuspegia oso berezia delako. Haien galdera batzuek jokoz kanpo ere utzi ninduten; esaterako, behin eta berriz galdetzen zidaten zer-nolako espiritualitatea daukagun Euskal Herrian. Eurentzat oso garrantzitsua da lurrarekiko eta naturarekiko lotura, bizimodu osoa baldintzatzen die. Barnetegia ondo ateratzeko errito bat ere egin genuen, eskaintza naturari. Argi geratu zitzaidan erritoa ez zela folklore hutsa; barru-barrutik ateratzen zitzaien”. Ondorioz, barnetegian irakasleak hiru taldetan banatzen ziren: “Batzuek hizkuntza egiturak irakasten zituzten; beste talde batek mintzapraktika saioak bideratzen zituen; eta hirugarrenak kultura maputxearen ezagutza bultzatzen zuen, adibidez, maputxeen familia egitura berezia, palin izeneko jokoa edota matea hartzeko zeremonia eta bere protokolo osoa”.

Hizkuntza, egoera larrian

Irazabalek aukera izan zuen ikusteko maputxeen hizkuntzaren egoera larria dela: “Hasteko, ez dirudi hizkuntzaren egoerari buruzko informazio fidagarririk dagoenik, inkestek datu desberdinak eskaintzen dituztelako. Areago, barnetegiko partaideak mesfidati agertu ziren datu horien sinesgarritasunarekiko”. Kontu batzuetan, dena den, bat omen datoz inkestak zein mapudungunaren inguruko lanean dabiltzanak: ezagutzaren eta erabileraren ehunekoak kezkagarriak dira (% 20tik beherako datuak eskaintzen dituzte guztiek). Gainera, hiztun gehienak adineko pertsonak dira, eta askoz ere gehiago erabiltzen da hizkuntza komunitate maputxeetan hiriguneetan baino.

Erabilera alde batera utzita, mapuzunguna marjinala da gaur egun hezkuntzan, hedabideetan eta administrazioan, eta kulturaren eremuan maputxeen berezko esamoldeetara mugatzen da batez ere (errituak, kirol batzuk, ospakizunak…). “Corpusari dagokionez, berriz, hizkuntza bateratua ez izateaz gain, grafemario desberdinak erabiltzen dituzte idazteko orduan. Barnetegiko irakasleen artean idazteko modu desberdinak ikusi ahal izan nituen”.

Berreskurapenaren lehen pausoak

Azken urteotan, dena den, mapudungunaren inguruko kezka piztu da hainbat sektoretan, eta hasiak dira urrats batzuk ematen. Mapudungunaren Akademia duela bi urte eskas sortu zen, eta eratze prozesuan dago. Irazabalek egiaztatu ahal izan zuenez, “barnetegia bezalako esperientziek bide ematen dute, besteak beste, Akademiarako partaideak erakartzeko”. Gainera, badira beste erakunde batzuk ere mapudunguna berreskuratzeko lanean, adibidez, FEMAE ikasleen federazioa edota Wallmapuwen alderdi politikoa (orain ari da sinadurak biltzen hauteskundeetara aurkeztu ahal izateko): ”Erakunde horien bidez, mapudungunaren ofizialtasunaren aldeko mugimendua jarri da martxan. Badirudi egitura tradizionaletatik kanpo sorturiko talde horien artean nahiko elkarlan handia dagoela, eta ofizialtasunaren gaia Txileko Administrazioarekin negoziatzen den bitartean, manifestazioak antolatu dira azken urteotan presioa eragiteko”. Hurrengoa hil honen 19rako dago deituta.

Hedabideei dagokienez, irrati eta egunkari batzuetan mapudungunen aldeko mezua zabaltzen ei da, “nahiz eta, oraingoz, gaztelania izan hedabide horietako hizkuntza nagusia. Gainera, maputxeen irrati-telebista proiektua ere ari dira garatzen”.
Hezkuntzaren alorrean emandako urrats batzuek, gainera, Euskal Herriko egoera ekarri diote gogora Irazabali: “Eskola batzuetan, ikasgai gisa sartu dute mapuzunguna, beraz, astero ordu gutxi batzuk erabiltzen dituzte hizkuntza irakasteko. Gure A ereduaren moduko esperientziak izango lirateke. Bestalde, komunitate gutxi batzuek mapudungunez funtzionatuko duen bertako eskola propioa antolatzeko asmoa dute, hezkuntza ofizialetik aparte. Proiektu horiek ikastolen hastapenak ekarri dizkidate gogora”.

Gaur egun badaude, hortaz, hizkuntza ikasteko aukera gutxi batzuk, baina Irazabali berreskurapen abiadak eragiten dio kezka: “Oraingo erritmoan, helduentzako eskoletan sor daitezkeen mapudungun hiztun berrien kopuruak nekez berdinduko du kausa naturalengatik denbora tarte berean galduko den hiztun kopurua”.Hala ere, Irazabalek alde positiboei begiratzen die: “Erakunde maputxeek hartutako erabakiez eta hainbat alorretan gertaturiko aurrerapausoez gain, hizkuntzaren prestigioa ere handitzen ari da nolabait, eta gaia kalera atera da”. Maputxeak, behintzat, konbentzituta daude mugimenduak ez duela atzerabueltarik.