*Jatorrizko hizkuntza: aimara. Euskaraz beheko aldean
AIMARA ARUNA CH’AMAPAMPI JANI CH’AMAPAMPI
Aymara aruxa wali ch’amampi sartasarakiwa khaysa collao amstaxa inti jalsu tuqirusa, ukjamaraki aynachaxa inti jalsu tuqirusa ch’iqitatatayna, uka chiqanakaxa cordillera occidental ukxankarakiwa. ukjamarusa pata pampanakampi ukata Titi Qarqa qutampi saririrakiwa.Ukaxa kawkjatixa Uruqusuyuki ukjawa. Aka aymara arusaxa yunga ch’umi markanakarusa mantataynawa (Thérese Bouysse Cassgne,1987:116). Pata thaya pampanakanxa aymara arutkamakiwa taqinisa arst’asipxaraki yaqhipa chiqankiwa qhichwa aru arsupxaritayna, kawkjantixa qhuyalanaka apsupki uksatuqinakankiwa.
Nayra colonia, ukjamaraki republica uka pachanakaxa Chuqi Yapu, Ururu, P’utuxsi markankirinakasa ukjamaraki Qucha Pampana pata pampa markankirinakasa taqiniwa aymara aruta arsusipxana siwa, mä qawqhanikiwa castilla aruta arsupxarakina siwa. Ukjmarusa mistinakana wawanakapasa aymara aru nayraqata yatiqapxiritayna[1], ukjamarakaiwa Chuqi Yapu markanxa aymarkamaki parlapxiritayna. warminakaxa yamasa aymaratkipiniwa aruskipapxiritayna, ukatpi mistinakana wawanakapaxa nayraqata aymar arsuña yatipxiritaynaxa.
Jichapachaxa 1.191.352 ukjaniwa aymara parlirinakaxa, ukjamarusa 60 maranita wali chuymani awichanakaxa aymaratkipiniwa parlasipxi, jupanakaxa jach’a markata jayapachana jakasipxaraki, ukjamarusa juyra yapuchasa jakasirinakawa, jupanakaxa Gregoria Quispe, Inés Ninakanchi, Pacesa Pacheco, Paula Huarcacho, Feliza Quenallata ukanakawa. Jupanakaxa 60, 65, 70, 82 ukat 84 maraninakawa, taqisa Huyu huyu provinvia Camacho uksana jakirinakawa, Huyu Huyuxa jikxatasiwa 4 uruyt’a Chuqi Yapu markata sarañana. Yaqhipanakaxa janiwa yatiñutaru sarkataynati, yaqhipasti sarkasaxa janiw kutt’xataynati, kuntixa español aru jan yatisaxa janiw kunsa yatiñuta yatiqapkataynati, ukanxa español arutakiwa yatichapxatayna.
Jach’a markanaka thiyawjanakanxa chachanakas warminakasa aymara aru parlasipkiwa, yamas qhatunakana, Chuqi Yapu marka qhatunakanxa: Tejar[2], Rodríguez[3], Ceja pata[4], altu pata qhatunakana kawkjantixa patata jutirinakaxa utt’atäki ukjanakanxa aymaratkamakiw parlasisipki jupanakkamaxa yaqhipa pullirani[5] alasirinakampixa aymarata parlt’apxiwa. Ukjamarusa kunapachatixa mä jan pulliranimpi[6] parlt’apki ukjaxa español aruta aruskipt’apxi, ukjama pä aruta taqinisa arsusirinakawa.
Yaqha aymara aru ch’amanchirixa ley 269 de derechos y políticas lingüísticas, sapa chiqa uraqitaxa aka 2 uru saraqkipan aka lakan phaxsita 2012 marana apsuta, ukanxa kimsa mara churatarakiwa kawkiri indígena arsu yatiqañapataki khitinakatixa funcionarios públicos sataki ukanakataki, uka kimsa maraxa phuqhasxiwa 2015 marana. Waljaniwa ukan irnaqirinakaxa mä aru yatiqaya, sasa jalnaqasipki mä certificado jikxa sasasa, hoja de vida ukaru iqantasiñataki.
Kawkjantixa walpacha yatxataña utjki ukanxa: sañäni, Jach’a yatiqaña utanakanxa, janiw aymara parlapkiti. Janipinisa ukjanakan aymara parlañakaspa ukjama. UNIBOL Aymara Tupak Katari ukanxa ukjamarakiwa, ukan jach’a yatiñutan irnaqirinakaxa janiw aliqa ukjamakxa aymara arsupkiti. Ukjamarusa yaqhipa yatichirinakana amuyupatakixa aymara aruxa janiw kunati wakisirikisa jupan yatichañapataki. Ukanxa munkiri jani mukiri mayitarakipi aymarata aruskipañaxa.
Khitinakatixa jach’a yatiqaña utaru mantapkatayna pata pampanakata mantanisaxa, kimsiri t’aqana janiwa aymara arsxapxiti. Achachila awichxa aymaraki parli, ukata yuqas phuchasa aymara parlaraki español aru parlarakiwa, ukata allchinakaxa español aruki parlxaraki, ukjamakiwa aka aymara aru tuqita.
[1] Ukaxa Chuqi Yapu markan 1997 marana arst’ata jikitarakiwa, yatichiri Fily Cortez , 86 maranita.
[2] Ukjanakaruxa Ch’umi junt’u markata muxsa achunakaw puriraki.
[3] Ukjaruxa patata ukata qhirwata chiqakiwa puriraki kunayma ch’uqini achunaka, ch’uxña llaqani achunaka.
[4] Ukanxa kunaymana manq’añanakawa yuwanisataki jikisiraki.
[5] Warminakawa ukjama isinaka uchasiraki Chuqi Yapu markaru purisina.
[6] Ukanakaxa mistisa isiki uchasxapxi, juk’ampisa pantalunaki sapurunjama uchasxapxi.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Aimara hizkuntzaren indargune eta ahulguneak
Aimara hizkuntza sortu, indar handiarekin hedatu eta honako lurrak hartu zituen: Collaon ipar-mendebalde– hego-ekialde lerroa eta goi-lautada, baita horrekin muga egiten duen Titicaca ere. Urqusuyuk barne hartzen duen eremu guztia estaltzen du. Hizkuntza hau yungetan sartu zen ere (Thérese Bouysse Cassgne, 1987:116). Zonalde altiplaniko osoa lurralde aimara izateagatik nabarmentzen da, lurralde minero batzuk kenduta, non quechua gailentzen den.
Aro kolonial eta errepublikanoan La Paz, Oruro, Potosí eta Cochabambako altiplanoko populazioaren gehiengoak aimara hizkuntza zuen, eta oso gutxik hitz egiten zuten gaztelania. Are gehiago, bizilagun mestizoen seme-alaben lehen hizkuntza aimara zen, lurralde batzuk, La Paz hiria kasu, aimarak inguratuta zeuden, eta haurrak emakume Aimarren zaintzapean zeuden eta horregatik hartu zuten aimara lehen hizkuntza gisa.1
Gaur egun 1.191.352 hiztun aimara daude eta badira 60 urtetik gorako emakumezko edadetu elebakarrak. Pertsona hauek nekazaritzatik bizi dira, herrietatik urrunen dauden zonaldeetan, Gregoria Quispe, Inés Ninacanchi, Pacesa Pacheco, Paula Huarcacho, feliza Quenallata 60, 65, 70, 82 eta 84 urtekoak, La Paz hiritik 4 ordutara dagoen Camacho probintziako Huyu-huyu komunitatean bizi dira. Beraiek ez ziren eskolara joan, batzuk apenas egin zuten oinarrizko lehen eta bigarren maila, eta eskola uzten zuten, hain zuzen ere hizkuntzarekin zuten arazoagatik, beraiek aimara hitz egiten zuten eta irakaskuntza gaztelaniaz egiten zen.
Hirietan, batez ere aimara mintzatzen den inguruneetan, aurki daitezke emakumezkoak zein gizonezkoak aimara hizkuntzan hitz egiten. Adibidez: La Paz hirian, Tejar-eko merkatuan2, Rodriguez merkatuan3, altoko la Ceja merkatuan4, El altoko ferietan, non asentaturik dauden nekazal zonaldeetako emigranteak, beraien artean, gehienetan, aimara hizkuntzan hitz egiten dute bai beraien artean eta baita polleradun 5 hainbat eroslerekin. Hala ere, solaskidea traje tradizionala ez daramean6 gaztelania nahiago dute. Hau da, elebidun aktiboak dira.
Aimara hizkuntzaren indarguneei dagokion beste puntu bat, honakoa dugu: lurraldetasunaren printzipioari loturik, 2012ko abuztuaren 2ko, Eskubide eta Politika linguistikoen 269. legean, funtzionario publikoek hizkuntza indigena bat ikasteko 3 urteko epea ezartzen da, 2015ean bukatu zen epea. Funtzionario publiko askok aimara ikasteko modua bilatzen dute hizkuntza horren ziurtagiria bilatuz, euren curriculum vitae-rako.
Eremu akademikoetan, Unibertsitate estatal edo pribatuak kasu, ez da Aimara hitz egiten. Badirudi debekatutako eremua dela aimararentzat. Errealitate berdina sumatzen da UNIBOL Aymara Tupak Katarin, non administrariek, irakasleek zein ikasleek ez duten aimara hitz egiten modu espontaneoan. Are gehiago, irakasle batzuk unibertsitatean beren lana egiteko aimara, bere exijentzia dela eta, oztopo bat dela pentsatzen dute.
Goi-mailako ikasketak egin zituzten gune urbanoetara joandako emigranteek, hirugarren generazioan galdu zuten euren ama-hizkuntza (aitona-amona aimara elebakarra, seme-alaba aimara-espainol elebidun eta, iloba espainol elebakarra).
- 1997an 86 urteko Fily Cortezen aldetik, La Paz hirian lortutako ahozko iturria.
- Non yungen frutak heltzen diren
- Non nekazal produktuak heltzen diren; tuberkuluak eta barazkiak komunitateetatik zuzenean
- Non etxeko saskirako premiazko produktuak aurkitu daitezkeen.
- Zabaltasun handiko soinekoa daramaten emakumeak, erdigune urbanoetan duela generazio bat edo bi arte.
- Soinekoa daramaten eta egunerokotasunerako prakak daramaten emakumeak.
2020 Garabide