Arnasgune berri bila

-n -kargitaratuta
1.046

Pewma

Ngpay pun wente winkul kütralwe- püle

Kuifikeche maichül-maichülngey

Allfüley ta mapu pilu trokifiñ

Ametsa

Mendialdean, etxeko suaren inguruan

Gauez

Arbasoak  keinuka dakusat urrunean.

(Voces mapuche liburuko olerkia)

Hizkuntza etxeko suaren inguruan transmititu eta gorde izana, egun bizirik mantentzearen arrazoietako bat. Eskerrik asko ama, amona, aita. Eskerrik asko kontakizun eta mitoei, esker mila ahozkotasunari.

Hizkuntza zaharren magia.

*******

Galvarino Temucotik 40 kilometrora dagoen herria da; bertako biztanle ugari maputxe hiztunak dira. Egoera diglosikoan bizi dira, hegoalde zein iparraldeko herri askotan bezalaxe, hau da, Txileko zenbait eskualdetan bi hizkuntza mintzatzen dira baina administrazioan bakarra da erreferentziala ( ofiziala, zehatzago): gaztelania.

Txileko konstituzioak ez dakar hizkuntza ofizialik, horren ordez, gaztelaniaz mintzatzera gonbidatzen ditu txiletar guztiak, hizkuntza hori berori elkar ulertzeko tresna eragingarria delakoan. Gainontzeko hizkuntzak linbo batean bizirautera kondenaturik daude, konstituzioak oinarrizko eskubide hura bermatzen ez duen bitartean. Kitxua, yagan hizkuntza, kaweskar, maputxe eta rongo-rongo hizkuntzak haien historiaren itzala baino ez dira.

Txile mendikate erraldoi batek eta itsasoak inguraturik dago, irla formarik ez duen uhartea. Hegoaldea hotza da, euritsua; hegoaldea edonondik urrun dago. Herri isolatuak mendialdean ezkutatzen dira eta jatorrizko mintzoan komunikatzen dira haien artean.  Erdarek apenas zapaldu dute lur mutur hura. Besterik da hegoalde australean; XIX mendean zehar Europatik espedizio ugari etorri ziren bazter hura ezagutzeko. Haietako asko Cabo de Hornosen desagertu ziren itsasoaren zakarrak irentsita. Alabaina, espedizio batzuek mundua bukatzen den lur zatira hurbiltzea lortu zuten eta bertako biztanleak erail edo/ eta bahitu zituzten, esperimentuak egin eta giza-zoologikoak sortzeko, besteak beste. Ebanjelizazioak  ere izan zuen jatorrizko hizkuntzen desagerpenean zer esanik; erlijio eredu berriaz batera, hizkuntza ere inposatu zieten Bio-Bio ibaitik behera bizi ziren gizon eta emakumeei. Baina zuhurrak ziren izan, eta erlijio moldearen arabera, ondo asko jakin zuten erlijio eredu berria haiek mintzatzen ziren hizkuntzan txertatzen; hartara, komunitate batzuetan maputxeen arropa tradizionalez jantzitako ama birjinak daude elizen atarian. Jatorrizko hizkuntzek gero eta espazio mugatuagoan bizitzen ikasi behar izan zuten eta batzuk ezin izan zieten hizkuntza eta kultura asimilazioari eutsi.

Azken hamarkadan zehar, Txilek beregain hartu du  hizkuntzen biziraupena bermatzeko erantzukizun politikoa baina Galvarinon gertatutakoa ahalbidetu dutena erantzukizun soziala eta hiztunen konpromisoa izan dira.

Txile iparrorratzik gabeko mendi ibiltaria dela iruditzen zait: konpromiso politikoak, hizkuntzen berreskurapena eta biziraupena garatzeko hitzarmen berritzaileak….funtsean ordea, hizkuntza planifikazio egokirik gabeko politikak ezkutatzen dira, zauria sekula sendatuko ez duten sendabelarrekin jolasean arituko bailiran. Hezkuntzan jatorrizko hizkuntzak  irakasteko neurri bat edo beste hartzeko konpromisoez eztabaidan diharduten bitartean, folklorearen antzutasunaz elikatzen dira eta hizkuntzen osasuna gainbeheran doa.

Galvarinok ilusioa eta haize berria ekarri dio maputxerari eta oxala oihartzunak Arica eta Puerto Edenen ere zirrara eragitea. Maputxera bizirik dagoen seinale garbia izan da, maputxera kalera irten da hizkuntza paisaiari kolore berriak ematera. Maputxera haurren kanta eta jolasetan txertatuz doa, bere erritmora, tipi-tapa, atsedenik gabe.

 

Konünwenu: hizkuntza idatzia erresistentzia arma gisa

-n -kargitaratuta
147

Konünwenu: ortzirako bidea.

Embedded image permalink

Espazioak idatziz berridazteko sortu den argitaletxe indigena; uler dezagun espazioa zentzurik zabalenean, alegia, historia, iragana, oraina eta etorkizuna idazteko tresna berria da. Konünwenuk jatorrizko herrien ahotsari erregistro idatzia eman die, “besteek” idatzi beharrean haiek haien historia idazteko aukera izan dezaten.

Maputxeak, selk´namak, yaganak, kitxuak, aymarak….hizkuntza ibilbide luzea dute, gurea bezalakoxea. Eta gurea bezala, berandu hasi ziren ahozkotasuna erregistro idatzietan gordetzen hainbat faktore tarteko. Hizkuntzak ahoz aho transmititu dira etxeko suaren inguruan, itsasertzean, mendialdean. Txilen bizi diren kultura batzuetako hizkuntzak desagertu egin dira erregistro idatzirik gabe, haizeak eraman izan balitu lez. Desagerpen prozesu horren baitan asimilazio linguistiko eta kulturala gertatu dira, hizkuntzok armarik gabe bizi ziren haien lur eremuan, ez zuten izaera ofizialik, ez zuten literatura idatzirik. Hizkuntza ahozkotasunaren zurrunbiloan bizi zen, inertziaz.

Hizkuntzak mintzatu behar dira, eraldatu, lardaskatu. Baina mintzatzeaz gain, hizkuntzek beharrezkoa dute erregistro idatzia izatea letrek botere osagarria ematen dietelako, kanon berriak sortzeko aukera dutelako. Hizkuntza idatzia erresistentzia arma garrantzitsua bihurtzen da orduan. Hizkuntza idatziari esker gramatika normatiboa sortu ahal da hizkuntza espazio berrietan irakatsi ahal izateko, erabilera biderkatu egiten da eta lengoaia instrumentalizatu, hau da, hizkuntzak izateko eta bizirauteko arrazoi berriak izango ditu, balio erantsia.

Literaturak ( denetarikoa) hiria berridazteko aukera ematen du, behinola, hiria maputxea ere izan zelako Santiagon, Aymara iparraldean, Kaweskar eta Selk´nama hegoalde australean. Sortzailetasuna garatzeko espazioa da Konünwenu; debate historikoak ikuspegi berriez jantziko dira, funtsean, “beste” historia ofiziala sortzeko aukera eman nahi du argitaletxeak, nork bere historia eta istorioak ikusi eta sentitu bezala interpretatzeko aukera, hain zuzen ere . Lotura berriak eraiki eta mendeetan zehar historiografia ofizialean gordetako eztabaidak irauli ahal izango dira hausnarketa landuagoen mesederako, haien mesederako, gure mesederako…denon mesederako, ezen denok baitugu historia gertatu bezala ezagutzeko eskubidea, ez batzuk nahi duten bezala erakutsi eta guk hala jasotzeko.

Mito zaharrak apurtzeko abagunea emango duelakoan nago; literatur kanonak buruz behera jarri ahal dira eta ikuspegi zorrotzago eta errealagoez begirada berriak irakurri ahal ditugu;  jatorrizko kulturak kontsumorako produktu gisa agertu dira literatura nazionalean, erabat exotizaturik. Nazio eta herrien folklorizazioa iraungita dago -edo behar luke- eta hartara, nik uste dut halako argitaletxeek seriotasuna (eskatu) eta bermatu behar dutela kontsumotik harago, autogestionaturik .

Bide luze eta emankorra izan dezala eta oxala, “beste” literaturak, gureagoak akaso, irakurtzeko aukera baliatu ahal izatea.

Mapurbe: iraungi arte iraun.

-n -kargitaratuta
1

XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hastapenetan migrazio prozesu luzea abiatu zen Txilen. Araucaniako (edo Txile hegoaldeko) lurraldetik ehunka maputxe Santiagora, Txileko hiriburura hurbildu ziren, bizitza duinago baten bila. Artean, Txileko gobernuarekiko harremanak gaiztoturik zeuden gerra osteko lur-banaketan gertatutako iruzurraren ondorioz. Maputxeak lurrik gabe geratu ziren, erabateko txirotasunean; modernizazioaren atarian ziren, ortozik.

Santiago erritmo bizian ari zen hazten. Espazio berri bila abiatu ziren maputxeak, hiriaren bazterrean, garai hartan Mapocho ibaiari zerion kiratsetik gertu. Poliki-poliki auzolanaz baliaturik, espazio berriak sortu zituzten; espazio berri haietan haien kantuak eta kontuak berreskuratu ahal izan zituzten, haien hizkuntzan mintzo, haien izaera zaharrari eutsi ahal izan zioten elkartzeko eta harremantzeko kodeak sorturik.
Maputxeek duten usain erromantiko eta misteriotsua porlanezkoa bihurtu da; errepideak ama lurra irentsi du eta bertan datza lo, kabroi batek esplotaturik.

Garbitzaile, okin eta azoketako salerosleen seme-alabak dira, eskulanaren merkatuan haien bizitzaren obrak dira. Eta bizitzari berari egin behar diote kontu.

Ama, amandrea, historiaren erbesteratua. Herriaren alaba. Hegoaldetik hiriburura semeak eta alabak erditzera etorria.
Aitak herrimina alkoholaren eldarnioan ezkutatu du eta seme-alabak aberatsen zerbitzariak dira infernuzko hirian.
Eguzkia eta ekaitza dituzte senide, euria da haien lur odolustuan.

David Añiñir migrazio haietako semea da, baina baita bizirauteko bidezidor haietatik sorturiko semea ere: mapurbea. Maputxe berbari buelta eman, eta unean uneko errealitatea aintzat harturik, herri-hiri analogiatik eratorritako bizilaguna.

Berak argitaraturiko olerki bilduman hizkuntza gordinean darabiltza aipaturiko dikotomia, analogia eta kontraesanak.
Iraganari eutsiz, orainaldian bizitzen ikasi duen historiaren lekukoa da baina berdin irakurtzea dago marichi weu haren esaldien lerroartean, larruzko jaka eta eguzki betaurrekoak jantzita.

Mapurbe
Somos mapuche de hormigón
Debajo del asfalto duerme nuestra madre
Explotada por un cabrón.

Nacimos en la mierdopolis por culpa del buitre cantor
Nacimos en panaderías para que nos coma la maldición

Somos hijos de lavanderas, panaderos, feriantes y ambulantes
Somos de los que quedamos en pocas partes

El mercado de la mano de obra
Obra nuestras vidas
Y nos cobra

Madre, vieja mapuche, exiliada de la historia
Hija de mi pueblo amable
Desde el sur llegaste a parirnos
Un circuito eléctrico rajó tu vientre
Y así nacimos gritándoles a los miserables
Marri chi weu!!!!
En lenguaje lactante.

Padre, escondiendo tu pena de tierra tras el licor
Caminaste las mañanas heladas enfriándote el sudor

Somos hijos de los hijos de los hijos
Somos los nietos de Lautaro tomando la micro
Para servirle a los ricos
Somos parientes del sol y del trueno
Lloviendo sobre la tierra apuñalada

La lágrima negra del Mapocho
Nos acompañó por siempre
En este santiagoniko wekufe maloliente.

David Añiñir, Mapurbe 2004

Javiera Valle Tororen marrazkia

Javiera Valle Tororen marrazkia

We Tripantu, urte berriaz.

-n -kargitaratuta
Erantzun

    We: berri       Tripan: irten, abiatu     Antu: eguzkia

Eguzkiaren irteera berria.

Maputxeek erabaki zuten urte berriaren hasiera eurite sasioarekin batera etorri behar zela. Ekoizpen aro berria da, lurrarekin solasteko unea. Kimu hotzen ilargia da ekaina, puken, negua. Hego hemisferioan gaurik luzeena dute, orduan hasten da etenik gabeko euri sasoia, negu gorria.

.Ekainaren 22an leku batzuetan, 24ean bazter ugaritan…egun hauen bueltan ospatu ohi dute urte berria maputxeen lurraldean.

Euskal Herrian ekia goi-goian dagoen hilabetea da eta haienean, aldiz, eguzkiak ordu gutxi batzuk baino ez die etxea epelduko. Lurra horretarako prestatzen da, zeruak ematen dion oro gordetzen du udaberrian loratzeko.

Eguzkiak oilarraren urratsa eman omen zuen, kiñe trekan alka, hala diote  arbaso maputxeek, eta egun hartatik aurrera gauak laburtuz joango ziren, gure etxean gertatzen den kontrara. Iluntasunak argiari orduak oparitu zizkion, eguzkipean bizitzak buelta berria eman zezan.

Wvño trekatui pun, gaua atzerantz doa

Ya! Zew mitray ta antv, eguzkiak nahikoa atseden hartu du jada.

Ibai bazterrean elkartzen dira zahar eta gazte, emakume zein gizon. Uretan ospatzen dute urte berriaren hasiera, eta ekialderantz begira jartzen dira ondoren; ama lurrari egin ohi zaion eskaintza hartan Llellipun kantatzen dute, colihue, canelo eta foye zuhaitzen adaxken alboan. Zuhaitz sakratuak dira, errito garrantzitsuenetan beti presente dauden elementuak. Ura ere uneoro ageri zaigu, urari gorazarre egiten diote, urak zikloa hasi eta itxi egiten baitu.

Komunitateko kideek elkarrekin bazkaltzen dute; kantuak daude, asmakizunak, kontakizunak…jolaserako tartea ere hartzen dute, awarkuzen, jolas ospetsuenetakoa.

Urte berria adiskidetasunaren ospakizuna ere bada, misawun, ondo baitakite inguruko lagun eta auzokideen laguntzarik gabe, nekez egin zezaketela aurrera Patagonia hegoaldeko klimaren gordinean.

Hizkuntzaren azken hatsa. Keyuk Yantenen itzulpena

-n -kargitaratuta
776

Hizkuntza hiltzen denean gauza magikoak ez dira gehiago ispiluan islatzen; izarrak, eguzkia eta ilargia. Pentsamenduak eta sentsazioak.

Hizkuntza hiltzen denean haren munduak mundu izateari utziko dio, itsasoa eta ibaiak, animaliak eta landareak… ez dira deus izango.

Herriei leiho bat itxiko zaie; atea zabaldu eta munduari begibakarrez egingo diote diosal, lotsaturik.

Hizkuntzaren azken hatsarekin batera maitasun berbak desagertuko dira, mina, dolua.

Izana. Izena

Akaso aitona edo amonen ahotik entzungo ditugun kanta eta ipuin zaharretan agertuko zaizkigu ostera ere, deserri postmodernoaren baitan, hankamotz.

Hizkuntza bat hiltzen denerako, jada ehunka hil dira haren atzetik, eta halako beste horrenbeste hilko dira ondoren.

Gizatasuna pittin bat pobretu da, gizon eta emakumeak txiroagoak gara. Ispiluaren aurrean zimurdura berriak daude, geografia arrotzagoa dute gure gorputzek, gure mugimenduek, gure musuek. Kode ezezaguna darabilte, beste mundu bati dagokiona.

Ispilua hamaika zatitan txikiturik dago;  hitzak hotsik gabeko xurrumurruak. Eguzki eta ilargirik gabeko itzal berriak.

Keyun Yantenek Selk´nam hizkuntzara itzulitako Cuando una lengua muere olerkia da, Miguel León Portillak idatzia. Olerkiarekin batera zetorren gaztelaniazko azalpenaren interpretazioa da.

Selk´nam jatorrizko herria Tierra de Fuego uhartearen inguruan bizi zen harik eta XIX. mendearen ondarrean eta XX. mendearen hasieran erailak izan ziren arte.

http://espaciolautarodores.blogspot.com.es/2014_06_01_archive.html

 

 

 

 

Hasteko beste modu bat

-n -kargitaratuta
7.148

 

Hasteko beste post bat idazteko asmoa nuen baina urtetan inspirazio iturri izan dudan idazlea izarrekin solas egitera joan da, literatura maitaleok ezezik, sortzaile garenok ere umezurtz geratu gara.

Blogaren izenburuak badu Galeanok irakatsi didanarekin zerikusi handia. Kimün berba jakituria da maputxeraz, zentzurik zabalenean. Jakituriak ez dauka unibertsitate tituluekin zerikusirik testuinguru honetan. Jakituria izarren geltoki eta mugimenduak ezagutzearekin zerikusia du, eguzkiak eman eta kentzen digunarekin, lurrak kontatzen dizkigun istorioekin. Jakituria egunez eguneko berba jarioa da maputxeen artean, agurrak dira, solas-guneak, solas-tokiak.

Latinamerika bestelako betaurrekoez begiratzeko moldea eman dit Galeanok. Munduari begiratzeko modu zorrotza, itxaropentsua. Gordina, zirikatzailea.

Baina batez ere, hego hemisferio eder hartan ugaldu diren iraultza eta ametsei zentzua ematen lagundu die eta ostean, ipar hemisferioan biraka gabiltzanoi ere, ideia berriez hornitu digu gure mundu ikuskera dantzaria.

Izarrekin elkartu dela dakidan arren, Inti edo eguzkia ardatz duen testu laburrarekin gogoratu naiz eta hari egin nahi izan diot erreferentzia lehenbiziko sarrera honetan.

Inti, Eguzkia

Inti Raymi eguzkiaren festa ospatu ohi da ekainaren hogeita laugarren egunean Andeetako goi lautada eta zelaietan.

Antzinean lurra eta zerua ilunpetan bizi ziren, orduan ez baitzen eguzkirik. Gauaren itzalpean bizi ziren.

Titicaca lakutik gizon eta emakumea agertu eta eguzkia jaio zen. Eguzkia Viracochak sortu ei zuen, jainkoen jainkoak. Elkar ikusteko sortu zituen izpiok.