[Beñat Garaioren kronika]
Izenburuak argi uzten du bigarren aste honen hasieran zer egin dugun, ez baikara egunero egunero Eskoriatzako HUHEZIra egun pasa joaten. Bi irakasle hauekin egon gara egun hauetan eta adibidez, Andonirekin hizkuntza aniztasuna landu dugu, eta Iñigorekin, berriz, soziolinguistikaren oinarrizko ezagutzak.
Lehenengoarekin hasita, munduan zenbat hizkuntza dauden aipatu genuen, zein izango den hizkuntza horien galeraren aurreikuspena, hainbat hizkuntzaren kasua jorratu genuen, hizkuntza-galera eta mantentzea gertutik ezagutzeko, eta batik bat, hizkuntzen heriotza eragiten duten kausak aipatu genituen. Horretan, jakina, zeresan handia zuten gure ikasleek eta bi adibide ekarriko ditugu hona. Lehendabizi, gure kide aimarari gertatutakoak hizkuntza gutxituetako hiztunek eta indigenek jasaten duten mespretxua azaltzen duen egoera bat ekarriko dugu, mestizoengandik “llama” bezalako biraoak jasotzeaz gain horrelako elkarrizketak bizi izan baititu:
“-Eres india!
– Si, lo soy! ¿Y tú? ¡Ni siquiera eres basura!”
Horren harira, gazte kichwa batek dio bera ere haserretzen dela indio deitzen diotenean, jendeak soberan dakielako berezko herriak ez datozela Indiatik, eta hala ere, indio deitzen jarraitzen dutelako. Hariari jarraituz, beste kichwa batek dio jendea indio erabiltzetik indigena erabiltzera pasatu dela, baina iritsiko dela garai bat zeinetan bere izaera eta nahiekin lerrokatuko deitura bat izango duten, “jatorrizko herrietako kidea”, adibidez.
Jakina, mespretxu honek badu bere eragina jatorrizko herrietako kideengan eta bere sustraiak ezkutatzea dakar askotan, honako kasu honetan ikus daitekeen bezala:
“Yo no soy mapuche, pero mi madre sí que lo es”
Horretaz gain, genozidioa, edo modu zabalagoan esanda, giza-talde batekiko zuzenezko bortxa izan daiteke hizkuntzak akatzeko beste arrazoi bat. Esaterako, eta Guatemalako kideek esan zuten bezala, El Salvadorreko genozidioaren garaian gaztelaniaz hitz egiten ez zutenak tirokatzeko agindu zuten goi-agintariek. Ondorioa? Hizkuntza erabili eta transmititzeari utzi zioten eta gaur egun jatorrizko hizkuntzetako oso hiztun gutxi daude herrialde osoan.
Bestalde, beste aldagai garrantzitsu bat hizkuntza komunitate ezberdinetako kideen arteko gatazkak dira, eta botere ezberdina dutenean, hierarkiak sortzen dira eta botere harremanak ere horren araberakoak dira. Horrela, hierarkia ezberdinak daude etnia ezberdinen artean, gehienetan “zuriak>indigenak>beltzak” da egoera, baina Andonik esan zuen Chocón (Kolonbia) beltzak indigenen gainetik daude. “Ikusgarria da ikustea zeinen ondo lortzen duten [zuri/mestizoek gainontzekoak] elkarren aurka jartzea”
Baina hizkuntza heriotza gertatu ez denean eta indarrak daudenean egoera horri buelta emateko, dilema handi bat topatzen dute komunitateek: “jarraikortasuna EDO berrikuntza?“. Erantzun egokiena bien arteko oreka litzateke, baina askotan komunitateak bi muturretan gotortzen dira, gatazkak sortuz. Alde batetik, jarraikortasunaren ondorioetako bat herri praktiken kosifikazioa da, eta folklorizatzen denean “gehiengoaren akomodazio jarreren eta enpatia behartzen duen arriskua/mehatxua galtzen da“, kichwa baten esanetan. Zentzu berean, honakoa gaineratu zuen maya yucateko batek: “se exige a los maya ser pobres, que aporreen el español, que no vistas el traje tradicional,… y con ese marcaje consiguen deslegitimar una minoría/mayoría que se está transformando“.
Iñigo Artiatx-ekin ere gai hau jorratu genuen eta ondo galdera hau proposatu zigun: “Zer da hobea, kultura moderno bat gure hizkuntzan edo kultura modernoa hizkuntza handi batean? Eta kultura modernoa moldatuko bagenu?” Horren harira, partaideetako batek erantzun zuen bere rap talde kichwa gustokoenak azken aukera hau jorratu zuela, kichwa kutsua (hizkuntza eta kultura) sartu baitiote eta mezu kichwa indartsua bat txertatu baitiote.
Bestalde, “zer da hizkuntza zuretzat?” galderatik abiatuta hainbat ikuspegi interesgarri ezagutu genituen. Esaterako, guaraniek hizkuntzari “ñe” esaten diote, hau da, “sacar o expresar lo que se lleva dentro”. Halaber, gure taldeko idazle mayak pragmatismo harrigarri batekin argitu zuen zalantza hau esanez “no es lo mismo dormir en cama que en hamaca“. Hau da, ezin konpara liteke hamakaren erosotasuna eta norbere gorputzera moldatzeko gaitasuna ohe baten zurruntasunarekin. Gaineratu zuen bere komunitatean maya yucateko hiztuna zen norbait ezagutzean “lak” esaten zaiola “pozten naiz ezagutzeaz” moduan; “mi otro yo” esanahi du, hizkuntzak duen ahaidetasuna azalduz.
Eta hizkuntza gutxituetako kide garenez gero, Iñigok pasarte interesgarria partekatu zuen gurekin:
“Nire herrian egon zen suediar bat eta esaten zuen arraroak ginela hizkuntzari karinoa geniolako, baina noski, berak hizkuntza une oro zuen eta hizkuntza gutxituetako hiztunek, ordea, ez beti“.
Baina hizkuntza gutxituetako kide guztiek ez dute euren hizkuntza horrela ikusten eta erreferentzia karismatiko eta afektiboak behar dira. Iñigoren esanetan, komunitateko kide askok eskura dituzte iritsiera handiko komunikabide eta kanalak, baina batzuetan ez gara horretaz baliatzen. Imajinatu komunitateko kide baten sentimendua bere ‘liderretako’ bat bere hizkuntza eta kulturaren alde hitz egiten entzutean, eta batik bat, hizkuntza eta kultura horretan hitz egitean? Adibidez, Jean Beauseujour mapuzungunez bere maputxe jatorriaz harro hitz egiten entzutea, Donald Tusk kaxubieraz edota, zergatik ez, Julen Lopetegi esaten Euskal Herriko euskalduna dela.
p.d. Urriaren 12a dela baliatuz eta gure historia partekatuaren argitan, ez legoke gaizki Garabideko txio hau hona ekartzea:
#EzerEzOspatzeko Gaur lan eguna dugu, Hizkuntza Berreskuratzeko Estrategiak ikastaroa normaltasunez emango da
— Garabide (@garabide) 2016(e)ko urriak 12