KINOA BIDAIAK 0
Bidaiatzea, niretzako, mundua beste leku batetik begiratzea da, besteen begitatik begiratzea. Batez ere, munduaren zilborra Europan kokatzen dugunontzat, munduaren beste zilborrak ikustea beharrezkoa zaigula iruditzen zait, umiltasun ariketa beharrezkoa. Gure ustezko handitasunari dagokion neurria emateko aukera da bidaiatzea.
Horregatik bidaiatu nahi nuen Hego Ameriketara, eta Boliviara bereziki: aintzinako komunitateak, kulturak eta hizkuntzak dituen herria delako, eta bizi duen une politikoak ematen dituen aukerak eta sortzen dituen zalantzak gertutik ezagutu nahi nituelako.
Sustraiak galtzen ari garen herria garelako, sustrai bila abiatu nahi nuen Boliviara.
Halaxe hasi nintzen bidaideen bila, eta baita zazpikotea elkartu ere! Hurbileko jendea eskatzen dute bidaiek, barne-bidaietan ere bat egiteko modukoa, mundu-ikuskera konpartitzeko modukoa, ezberdintasunetan elkar osatuko duen taldea, eta batez ere zailtasunei umorez erantzungo diena… Eta etiketa horixe ezarri genion, nonbait, denok elkarri, bidaia hasi baino hilabete batzuk lehenago hasi baitzen proiektua…
Bidaia batek, baina, ez du arrastorik uzten ibili eta ibili bakarrik bagabiltza. Lurralde horretako iraganaren, orainaren eta geroaren sustraiak aurkitzeko, ulertzeko, sentitzeko eta gurekin hona ekartzeko, bertako herritarrekin luzaz egon behar da, ia bertako sentitu arte. “Herritasuna noizbehinka aldatzerik balego…” kantatu arte, Tapiak bezalaxe.
Herri zaharra, kultura zaharra da gurea, eta sustraiek, inon bat egitekotan, beste herri zahar batzuen sustraiak dauden lekuan egingo dute bat. Beraz, geure etxean sartzea zen Boliviako atea igarotzea. Eta geure etxean gaudenean, geure etxeko kontuez hitz egiten dugu. Herri izaeraz, Bolivian eta Euskal Herrian. Eta herri izaera, bietan, bertako hizkuntza zaharren hiztun direnen izaera da.
Haiek guri falta zaigun mundu-ikuskeraren garrantziaren berri eman, eta guk haiei hizkuntzaren errekuperazioa posible dela erakutsi. Elkar osatu, elkarren gabeziak sendatuz.
Garabidek bi ate handi irekitzen zizkigun: handik elikatzeko aukera, eta hemengoa zabaltzeko aukera. Bi bideek arrastoa utziko zigutela bagenekien. Geure burua ezagutzeko, batez ere.
Garabide egiten ari den lana ezagutzen genuen, sinesten genuen lan horretan, eta iruditzen zitzaigun Garabiderentzat ere interesgarria izan zitekeela Euskal Herrian euskalgintzan mugitzen den zazpi laguneko taldea. Giza-baliabidez estu dabilen proiektuarentzat zazpi lagun hilabetez han “kooperante” izatea baliagarri izan zitekeela. Jakinik ere batez ere geu izango ginela lan horretan gehien jasoko genuenak, emateko zerbait geneukan ustetan jo genuen Garabidera. Eskean bakarrik ez genuen aterik joko.
Arrastoa utziko zidan bidaia egin nahi nuen, Boliviatik herri eta pertsona gisa hemen zer dugun eta zer falta dugun ikasi, eta ahal bazen Boliviari zerbait eman. Bi bide horien zubia zen Garabide… Eta Garabideren lana ezagututa, ezin genuen hara zazpi lagunek bidaia egin, ea proiektu hortan gure hazirik jar genezakeen galdetu gabe. Lujo handiegia litzateke hori, eta ez Euskal Herria, ez Bolivia, ez gaude lujo klase horietarako…
KINOA BIDAIAK I
Hementxe gaude, Evo Ameriketan…
Bagenekien nora joan nahi genuen, baina ez genekien nora etorriko ginen…
Madrildik Santiago de Txilerako 13 orduko hegaldiak bazuen sari ederra amaieran: azken 20 minutuetan Andeen gainetik egin genuen hegan. Zerua garbi, eta mendi-itsaso bat gure azpian. Akonkagua gure alboan. Mendi-lerro elurtuaren handitasunarekin, hegazkinetik jauzi egin eta naturarekin bat egiteko gogoa ematen zuen, mendi artean ibili eta ibili, gelditu gabe aritzeko. Tentazio burges bat baino ez, hegazkinean zaudenean izaten den horietakoa.
Santiagon lur hartu eta Boliviaraino iritsi behar genuen, lurrez. Europan saltzen dizkiguten mapetan ageri dena baino luzeagoa da Igor Elortzaren itxura duen lurralde hau… 30 orduko autobusaldia behar genuen Txile zeharkatzeko. Guanaqueros izeneko arrantzale herri batean egin genuen geldialdia, etxola batean lau bidailagunok gaua igaro eta gaueko hotza eguneko eguzki gozoz goxatuz. Hurrengo 13 orduetan Atakamako desertua zeharkatu genuen, diotenez, munduan denik deserturik lehorrena. Paisaia bezain mortua da hemen bizitza, ez fauna eta ez flora, kilometroek amaigabeak ziruditen, harria eta hondarra baino ez, tarteka harri-euria dirudiena, eta egindako 1000 kilometroetan, bospasei herri baino ez, bide guztia itsaso ondotik egin bagenuen ere. Itsasertzean dago munduko deserturik idorrena. Autobus gidariak kontatu zigun, soldaduska garaian jarri zioten aproba: beste bi soldadu lagunekin desertu erdian utzi zuten, motxilan manta, brujula, kantinplora bete ur, tipula bat eta bi patata gordin zituztela. Hiru egun eta bi gau behar izan zituzten koartelera itzultzeko; patata erdia sobratu zitzaien.
Lagun arteko umoreak, autobus gidariekin beren kabinetan eginiko kontu-kontaketek, autobuseko txiletarrekin izandako solasaldiek, bidailagun ditugun liburu eta koadernoek eta loaldi laburrek arindu zizkiguten autobus barneko ordu amaitezinak…
San Pedro de Atacamara (Boliviako mugan dagoen herrixka) gauez iritsi ginen, hiru menu lau lagunen artean afaldu (Txile garestia da turista izan nahi ez dugun turistontzat), hurrengo bi egunetarako tourra lortu eta mexikar zurrunkalariaren ondoan hartu gintuen loak. Eskerrak bera goizeko 03:30ean abiatu zen egunsentia ikustera! Zurrunkalari egoskor batek gelakideengatik egin dezakeen hautu onena izan zen…
Hurrengo goizean jaiki, autobus batean Txiletik Boliviarako muga igaro, eta bi egunetako ibilaldiari hasiera eman genion, 4700 metroan gosalduz…!, Lau lagunok eta Carlos gidari boliviarra, jeep batean, ordu asko elkarrekin, haizeak aspaldiko gogorren jotzen baitzuen: jeep batzuetan manta bat jarri zuten parabrisean, gidariaren begien parean zuloa eginez, haize gogorrak jeep sendoetako kristalerak ere puskatzen baititu. Laguna Blanca, Laguna Verde, Laguna Colorada… ikusi genituen, mineralek, mikroorganismoek, algek eta eguzkiak koloreztatutako urmael ederrak… Flamingo eta llama familiak inguruan, haizeak ez zigun utzi inguruaz nahi adina gozatzen. Lehen eguneko bidaiaren bigarren zatia berriro ere lehorra, paja brava (mendiko lastoa) eta harriak baino ez inguruan, eta mendiak urrutira. Paisaia ederrak, etxekoetatik desberdinak oso, gozatu genituen. Desertuan ilunpetan gidatu zuen azken ordu eta erdia Carlosek, izarrak gidari zituela. San Juan herrixkan Felicidad izeneko emakumeak kinoa-zopa prestatu zuen bertan elkartu ginen 15 lagunentzat, inoiz jan dugun zoparik goxoena. Horrexek biziberritu zituen, hotzera ohitu ezinik zebiltzan gure barruak. Izarrez betetako zerua inoiz baino gertuago genuela oheratu ginen.
Goizeko 05:00etan jaiki ginen, handik ordubete eta erdira, Uyuniko gatzadiaren erdian, egunsentia ikusteko. Ezin gidari goxoagoa izan zen Carlos. Harritu egin gaitu bertakoen hizketarako eta begiratzeko goxotasunak. Datu-sorta ederra eman zigun gatzadiaz: 12.000 metro karratu (Nafarroa bestekoa), urtean zenbat gatz ateratzen duten naturak berriz gatz hori sor dezan… Egunsentiko lehen kolore gorrixkak zoragarriak, eta eguzkia gatzadiaren atzetik irteten ikustea, are ederragoa!
Hotzak gehitxotan laztandu bagaitu ere, naturari dagokionez bidaia zoragarria izaten ari da bai Txileko zatia, bai Boliviakoa.
Uyuni herrian elkartu ginen bidaiako beste hiru lagunekin, gaueko zortzietan, herrian bi egun argirik gabe generamatzala… Gure besarkada eta kantuek itzularazi zuten argia herrira!
Potosin egin ditugu azken lau egunak, munduko hiririk altuenean, bertan eman behar baikenuen soziolinguistikari eta Euskal Herriko hizkuntza planifikazioekin izaniko esperientziari buruzko tailerra. Kontzientziazio lan handia dago egiteko, baina 90 lagun etorri ziren eta 4 orduz gai mordoa landu genituen.
Orain Oruron gaude. Hemen gu izango gara tailerrak jasoko ditugunak, hiruzpalau egunez kosmobisio andinoari buruzko ikastaroa jasoko baitugu… Geure neurrira antolatua dirudi bidaiak!
Dena ezin hobeto doa bidaian, zazpikotea umoretsu, boliviarrak adeitsu, tailerrak grinatsu, eta hotza haizetsu! Uj muchày!
KINOA BIDAIAK II
Uyuni eta Potosiko hotzetan jendearen bizimodu gogorra barruraino sartu zitzaigun. Negua gogorra da oso, altu daude hiriak eta herriak, eta leku horietan neguan haurraz erditzea emakumeentzat izugarria izan behar duela pentsatzen nuen egunero… Miguel Sánchez-OstizenCuaderno boliviano liburuan dioen bezala, “la vida en Bolivia es dura, pero vida al fin y al cabo”.
Oruron ere hotz zen, baina egunez eguzki goxoa, eta gogortasuna goxatu zen. Orain, gorputzek arnas hartu digute Cochabamban, “beti udaberrian den hirian”. Bizitzeko lekurik erosoena, diru pixka bat duten boliviarrentzat, eta bizimodu lasaiaren bila etorritako argentinarrentzat. Eta gure deskubrimendua: plaza.
Irudika dezakezue zer den herritarrena den plaza bat? Halakoxea da Cochabambakoa. 2000. urtean ezagun egin zen, uraren pribatizazioaren aurka zazpi egun eta zazpi gauetako borroka izan baitzen bertan, eguneko 24 orduetan bertan jendea bilduta. Enpresa multinazionalek zuten akordio internazionala puskatu egin behar izan zuten, herritarren borrokaren ondorioz, eta uraren negozioa nazionalizatzea lortu zuten. Gero, 2002an Gasaren aurkako borroka izan zen, eta hura ere irabazi zuten.
Geroztik plaza herritarrena da, baina azken urteotan herria geldi dago, badirudi lehen herrian mugitzen zirenak gobernuan direla orain, eta Bolivian, oro har, ez dirudi mugimendu sozial handirik dagoenik hirietan. Horixe da entzun dugun kritikarik errepikatuena. Landa eremuan bai, baina hirian mugimendu gutxi. Ez daude antolatuta, Venezuelan bezala. Gobernuan indigenak, baina botere ekonomiko eta mediatikorik ez, eta gobernua indigenena denez, herritarrak epelegi, edo batzuk erosoegi, poltsikoak betetzen dizkieten aulkietan. Hori bigarren kritika: Evoren alderdian ere denetarik dela. Ezkerrekoek ez dute zalantzarik hurrengoan ere bozka Evoren alderdiari (Evistak dira oso, moralistak ez esateagatik) emango diotela, baina hor ere badira boterekeriak, eta zer egina oraindik handia da. Esperantza: hauteskundeak irabazi eta beste urte batzuetan lanean jarraitu ahal izatea, hasitako bidetik. Hiru urtean ezin baita nazio bat aldatu, eskuina eta klase ertaina gogor dituzte aurka, pribilejioak galduta, hainbat urtean zapalduta izandako indigenei osasuna eta hezkuntza emateagatik arrazista etiketa ezarri diote gobernuari…
Baina itzul gaitezen Cochabambako plazara. Bertan ezagutu genuen Ramiro Sarabia, 35 urte izan arren, gaztetxo baten begiak dituen Fidelito. “Red Tinku” izena duen talde autogestionatuko kide da. Talde honek panel bat du jarrita plazan, eta bertan eguneroko egunkarien hustuketa kualitatibo eta kritikoa egiten dute, eta ia egunero izaten da “herri unibertsitatea” (hitzaldiak ematen dituzte, Tinkukoek edo hurbiltzen zaizkien bisitariek). Bertan ezagutu genuen Ramiro, asteazken arratsaldez. 18:30etan zen Universidad Popularreko “klasea”, eta bertaratu egin ginen. Gaia: “Historia Social de las luchas de los pueblos Indígenas de Bolivia (1492-2009)”. Arratsaldeko sei eta erdietan hasi eta gaueko hamabi eta erdietan amaitu zen “unibertsitateko klasea”! Ulertzen orain Fidelitorena? Eta gu txoratzen, entzuten, ikasten, beti herritarren ikuspegitik kontatzen baitu historia Ramirok. Aditu genituen mendetako iraultza guztiak, eta “abogansters”, “charlamento”, “chinos-cochinos” eta beste mila kontu. Boliviako aldaketa plaza honetan hasi zela dio berak: “si no hubiera habido La Guerra del Agua, no tendríamos ni Eva ni Evo…”.
Ekintza sozialak, kulturalak, ketxuerazko eskolak… antolatzen dituzte Tinku taldekoek. Eta hiria ikuspegi sozio-politikotik ezagutarazteko tourrak ere antolatzen dituzte. Gaur berarekin ezagutu dugu Cochabamba, beti analisi kritikotik, arratsalde eta gaua eskaini dizkigu, hau bai ekoturismoa.
Herriko plazak hartu behar ditugu. Herri unibertsitateak behar ditugu Euskal Herrian! Aurrena geuk geure historia ikasteko. Ikus dezazuen: hizkuntzen berreskuratzeari buruzko “tailerren” izenburua Txepetxi lapurtu genion, “Un futuro para nuestro pasado”. Ketxuerara itzultzen saiatu ginen, eta hauxe esan ziguten bik: “Un futuro para nuestro pasado? Pero si eso es el presente”. Nahikoa lan izan dugu izenburuarekin. Okzidentalok denbora linealki ulertzen dugu, baina mundu ikuskera andinoan, ziklikoa da denbora, ez dago aurrera egiterik atzera begiratu gabe. Horregatik iragana seinalatzeko aurrerantz jartzen dute besoa, eta etorkizuna seinalatzeko atzerantz. Ez dagoela aurrera egiterik, historia atzean utzita. “No como ustedes, que van con el pasado pisado…”.
Bide batez: badakizue Bolivian ez dela Kultura ministeriorik? Kulturen ministerioa dago. Apunta, apunta…
Cochabambatik bi egunetako irteera egin dugu, oihan tropikalera, Chapare bailarara. Hiru metrotako hostoak dituzten zuhaitzak, landaretza aberatsa, ehundaka espezie, lore, hosto eta enbor koloretsuak… Etxola batean ginen gaua pasatzen, erreka ondoan, eta ezin da hitzez adierazi, txori mordo bat gauean kantari, ia umetatik ikusi gabe nituen ipurtargiak hegan arbola batetik bestera (bai, hegan egiten dute! bazenekiten?), loroak eta tximuak, erreka soinua, landare eta zuhaitz horiek denak… Energiaz bete-beteta itzuli gara.
Ederki doa bidaia ekosistema afektiboari dagokionez, baina paisaiak ere ezin ederragoak dira. Eta klima aldaketa: herrialde berean ikusi ditugu basamortua, altiplanoa, beti udaberrian den Cochabamba eta tropikoa. Espero genezakeena baino askoz gehiago eman digu dagoeneko Boliviak. Ah, eta landareak, Hego hemisferioan, erlojuaren aurkako norabidean kiribiltzen dira. Chacanaren norabide berean…
Unibertsitate indigenarekin izandako harremanek ere asko eman digute. Oruron egunero izan genituen hitzorduak tailerrak jaso eta emateko, eta Cochabamban ere bihar dugu bigarren bilera. Oruroko lehen egunean hartu-emaneko bilera izan genuen, mahai luze baten bueltan, kokarekin egindako erritual eta guzti. Bertan zen Tatá Bernabé zaharra, gazteek hain adi entzuten duten jakintsua. Bolivian, edozein elkartzetan, ezer baino lehen nork bere burua aurkezten du. Aukera ederra da, bakoitzak bere ikuspegia, kezkak, jakin-minak… hasieratik berak nahi dituen erara finkatzeko. Ondoren luxuzko aukera izan genuen: Oruroko departamentuko “Consejo de Gobierno Comunitario”-aren bileran sartzeko aukera izan genuen. Deskolonizazio prozesuaz eta Boliviaren etorkizun politikoaz indigenak hizketan zuzenean entzuteak zirrara eragiten du… Hurrengo egunetan bi tailer eman genituen hezkuntzako jendea partaide zela, eta beste bi tailer jaso, kosmobisio andinoaz eta eremu mortuetako reforestazioaz. Unibertsitate indigenak antolatutako karreren erdiak landa-eremuetako jakintzari eta landaretzaren berreskuratzeari buruzkoak dira.
Hizkuntza originarioen egoera larria da. Hirietan ez dute ketxua, aymara, guaraní edo dena delako nazio kontzientziarik. Komunitateetan agian gehixeago, baina Evoren alderdian ere, kosmobisioaren berreskuratzeaz hitz egin arren, ez dira ohartzen hizkuntza galtzean kosmobisioaren zati handiena galduko dutela. Guk hizkuntza galdu gabe ere galdu genuen mundu ikuskera! 36 nazionalitate onartu berri dituzte Boliviako konstituzioan, baina hori hiru esalditan esatea erraza da. Ez dago nazionalitate horiek aurrera egiteko planifikaziorik. Eta transmisio naturala eteten ari da. Alarma mezua piztu nahi izan dugu, baina bada zer egina!
Cochabamban jaso dugu tailerrik ederrena, Chacanari buruz. Oruron esan ziguten Unibertsitate indigenaren metodologia Chacanaren lau dimentsioetan (Maitatu, Jakin, Egin, Antolatu) oinarritzen zela, baina ez genuen ondo ulertu, eta Cochabamban Irma ketxuak ezin hobeto azaldu zizkigun Chacanaren dimentsioak (Abya Yala edo Hego Amerikako hiri nagusiak Chacanaren zehar-lerroetako batean daude kokatuta, hasi Ekuadortik eta Uyuniko Tunupa bolkanera arte). Arkitektoa da ikasketaz Irma, Chacana edo “Cruz del Sur” delakoa kultura andinoak matematikaz duen lekzio erraldoia da, eta oso modu praktikoan azaldu bazigun ere, zati asko handitxo geratu zitzaizkigun guri, letretako kidez osatutako taldeari… Ondoren ea Chacanaren metodologia unibertsitatean nola aplikatzen duten galdetu genion, eta esan zigun: “Por ejemplo, elijan una carrera”, eta gu karrera egokia ezin aukeraturik ginela, berak proposatu zigun: “Elijamos la carrera de Aprender a jugar”. Hortxe maitemindu gintuen guztiok. Jolasten ikasteko karrera… Eta ez pentsa, lau urteko karrera antolatu zuen, Chacanaren metodologiaren araberakoa.
Eta beste hainbat kontu… Cochabambatik Medikuntza tradizionala lantzen duten komunitate batera joango gara. Umorez esanda, PACHATREK (Pachamama=Ama lurra) egingo dugu, Cawsayko José Mendozaren komunitatea baita, eta berak eramango gaitu, bi egunez oinez.
Gaur Aberri Eguna izan da Bolivian. 184 urte, espainiarrengandik independentzia lortu zutela. Eta bihar Pachamamaren eguna. Goizean bilera Cawsayn, eguerdian Euskal Herriko hizkuntzen berreskuratzeaz hitz egingo dugu “Ramiroren plazan”, eta gauean Pachamamaren aldeko festa izango da, erritual, kontzertu eta abarrekin.
Zaindu Pachamama, bestela haserretu egiten da…
KINOA BIDAIAK III
Ui, Pachamamaren festa Tinku taldekoekin… Zer ez zuen eman gauak!
Etxe okupatu batean bildu ginen, Tinkuren 11. urteurrena ospatzeko. Arratsaldeko 19:00etan “Hermanos de vascos” eta beste hamarren bat lagun. Wiphalak (indigenen bandera) nonahi zintzilik. Lehen errituala, suaren inguruan. Aguayo oihal karratuaren gainean (Chacana karratuaren gainean eraikia dago!) llama ileak animalien ordezkari, koka hostoak eta beste landare batzuk floraren ordezkari, eta bizimodu garaikidearen ordezkari ondasun ekonomikoa adierazten duten irudi batzuk. Inguruan ginenok koka hosto eme eta ar bana hautatu, hats egin eta horiek ere gure arimaren zati batekin, oihal gainean bildu eta sutara. Oihalaren lau ertzak bi emakume eta bi gizonezkoren esku banatan (osagarritasunaren teoria), lau lagunek chicha edaria kokozko ontzian dutela, puntu kardinal bakoitzean Pachamamari apurtxo bat bota eta hitz batzuk eskaini. Askatasuna, osasuna, nortasuna eta gure iraganarentzat etorkizuna eskatu genituen guk, euskaraz.
Geroago etorri ziren lagun gehiago, eta gehiago, eta bigarren errituala, eta suaren inguruko dantza luzea, euskaldunok kantatutako isil-isilik kanta, hizkuntzen berreskuratzeari buruzko enegarren espitxa, eta chicha baldekadak (bai, baldetan ateratzen dute hemengo zerbeza, eta inguruan dagoenari eskaintzea da ohitura, hala harremanak ia berez sortzen dira…), eta jende gehiago, jende zoroa… Ehunen bat lagun inguru ginen, Tinkukoak, llamazainak, plazako komandanteak, destroi batzuk… denetarik. Bi erritual eginak eta ketxueraz bat bera ere ez. Gu jendea konbentzitzen, hirugarren eta azken errituala ketxueraz egin zezaten. Han ez bazegoen, inon ez zegoen kontzientziarik… Gauerdiko errituala, baldar baina ketxueraz eta aymaraz egin zuten. Eta gaua aurrera, gero eta chicha gehiago, wiphalak dantzan, eta etorkizuna gazte.
Abenduaren 1ean antolatuko omen dute ketxueraren eguna. Hori behintzat lortu genuen Cochabamban egindako astean. Geroztik ere halaxe esan digute telefonoz, lanean hasiak direla. Ikusiko.
Biharamunean Roberto eta Alberto haurrekin igaro genuen arratsaldea. “A mí me gusta leer, pero mi mamá no me quiere comprar libros”, esan zigun Albertok, haurra zela mesanotxeko kandela izaretara erori eta lepoan erredura-marka itzela zuen zapata-garbitzaileak. Liburuak erosteko aritzen dira zapata-garbitzen, duintasunari lustrea ateraz. Beren zapatak ikustekoak ziren: muturra aho-zabal, eta beraiek liburu-gose, zapata berrien gose bainoago.
La Pazerako bidaia gauez egin genuen, eta goizean begi aurrean genuen Mutriku handi hura, anfiteatro erraldoia, goian El Alto herri independizatua, eta beheko zuloan La Pazeko anabasa, Illimani mendi elurtuak babesten duela. Arratsaldean oihalgintza andinoaren ikerketa lanetan aritzen diren kooperatiba batera joan ginen. Oihal zaharren sinbologia aztertzen dute, oihal berriak edozein modutan, estetikaren irizpideen arabera sor ez ditzaten. 30 emakumerekin bildu ginen, Cawsayko José Mendozak eraman gintuen bertara, eta jadanik ohitura zaigun bezala, esperientzia-trukea egin genuen: haiek oihalgintzaz eta kooperatibaz hitz egin zuten, eta guk hizkuntzaren garrantziaz.
Gustatu zaigu esperientzia-trukeen oinarria. Ez dugu ezer jaso geuretik eman gabe. Ez dugu ezer eman, beraienetik jaso gabe. Berdin dio trukatzen diren gaiek antzekotasun handirik ez badute. Beti da hartu-emana. Hala, gauza asko entzuten dira, eta poliki-poliki ikasi ere bai…
La Paz zaratatsutik urrutiratu eta Peruko mugara joan ginen gero, Titikaka lakuaren erdian dagoen Eguzkiaren irlara. Egonaldi zoragarria. Autorik gabeko irla, bertako bizimodua llamaz eta astoz, etxeak adobez eta lastoz, gu baino lasaiago bizi dira askoz… Ari da hor ere turismoa sartzen, baina beraiek, herri osoak jartzen dituzte arauak. Esaterako, irlara sartzeko ordaindu egin behar da, eta kobratze-lanak, barkuz iristen gareneko hainbat txokotan, txandaka betetzen dituzten irlako bizilagunek. Egonaldi ederra, benetan. Irlari buelta eman oinez sei ordutan, taldetik eta zibilizaziotik arnas hartuta, indarberrituta atera nintzen bertatik, badia zoragarriak, hondartzetan txerrikumeak, begien aurrean Peru alde batean eta Bolivia bestean… Gaueko zazpietarako zereginik ez, zeuden argi indartsuenak zeru amaitezineko izarrak, goiz oheratu eta goiz jaiki… Ederra benetan! Hori bai, gure ostatuko etxeko andrea, Maria, goizean goiz lanean hasi eta gauera arte ez zela gelditu ikusi genuen bigarren egunean, ur bila ez bazen arropak garbitzen, ganadua gobernatzen bestela, edo janaria prestatzen… Estresik ez, baina gure baserrietako amonen antzera, ekin eta ekin, 24 ordutan…
Titikakan gauez hotz zen eta berotara abiatu ginen. La Paztik bi ordutara dagoen Coroico herrixkan egin ditugu azken bost egunak, 1700 metrora, epel-epel, etxola batean, mendian. Orain 26 urte Alemanian politikaria zen Sigrid andrea, hango bizimoduaz nekatu, lur-sail bat erosi eta txoko ezin ederragoa eraiki du urteotan. Berriz ere ipurtargiak, landaretza ederra, koloretako tximeletak, arbelezko mahaiak, hamakak, kainaberaz eginiko etxolak, geuk sukaldatzeko lekutxoa, pistina… “Paradisu bat, paradisu bi, zenbat paradisu dira? Gure artean izan duguna, paradisu ta erdi da…”, Amuriza parafraseatuz. Gure opor txikiak izan dira, lagunarte, irakurketa, mendi-buelta eta pistina. Gu mendian, eta behean zibilizazioa.
Gaur itzuli gara La Pazera, eta bihar bagoaz berriro ere ihesi, goizeko seietan, hemendik zortzi ordura dagoen Kallawaya komunitatera. Senda-belarrak lantzen dituzte bertan, horregatik da ezaguna komunitatea, eta horixe ikastera goaz. Bizpahiru egun egingo ditugu bertan, komunitate-bizimodua ezagutzen. Trukean zerbait eskainiz, beti ere.
Bagenekien nora abiatu ginen baina, benetan, ez genekien nora gentozen. Asko eman digu orain arte Boliviak, humanoki eta geografikoki. Aukerarik baduzue, etorri noizbait.
KINOA BIDAIAK IV
Zazpi laguneko taldetik, hiru baino ez ginen geratzen Bolivian: Axi, Xabi eta hirurok…
Zortzi orduko bidea geneukala baino ez genekien, eta iritsi eta hurrengo egunean Jose Mendozarekin elkartuko ginela. Kallawaya medikuen komunitatea ezagutu nahi genuen, eta abiatu ginen…
Zortzi orduko bidea, lehen lau orduak asfaltatutako bidearen gainean, azken lauak asfaltatu gabekoetan, mendi artean. Bidearen bigarren zatian, herrixkarik ere ez genuen ikusi. Bagenekien, ordea, bidean bizi arrasto handirik ikusi ez arren, iritsitako lekuan bizitza bizi-bizia izango zela. Batetik, norberak autobusetik bizi arrasto handirik ikusi ez arren, gutxien uste dugun leku horietan, maiz aurki daitezkeelako familiak, komunitate txiki zein handietan. Horixe erakusten dute, ondo begiratuz gero, mendi-pistetan tarteka-tarteka mendian gora zein behera bidean ikusten diren boliviarrek. Eta, bestetik, beti bezala, oraingoan ere autobusa bete-bete zihoalako… Etxe ondoko baratzean landatu ezin dutena (olioa, azukrea, arroza…) eta inoiz edo behin arroparen bat erostera joaten dira La Pazera. Gainontzekoa guztia baratzak eta ganaduak ematen die. Zortzi orduko bidea arroza erosteko! Behin joan eta 45 kg-ko zakuak ekartzen dituzte. Eta hantxe gindoazen denok autobusean, arroz eta azukre zakukadak eta bidaiariak, haur, gazte, zahartu eta zahar…
Emakume bat nuen ondoan. Ez zuen bidaia-txartelik, eta beldur zen harrapatuko ote zuten. Eserleku hori, autobuseko denak bezalaxe, hartua zen, eta azkenean pasilloan egin zuen bidaia, baina inork ez zion ezer esan. Beste gizon heldu bat ere pasilloan zihoan, berak ekarritako aulkitxo baten gainean. “¿Conseguiste ticket?”, galdetu zion batek. “Sí, central”, berak umorez. Errezeloa dut, hainbat autobusetan malguak direla, txartelik ez dutenei pasilloan bidaiatzen uzten dietela. Edo hori pentsatu nahi dut. Baina ez nintzen galdetzera ausartu. Nola galdetu behartsuari ea pobrea delako ez dioten konturik eskatu…
Azken kilometroetan mendi magaletan behera eta behera jaitsi zen autobusa. Ondo babesean dago Charazani herria. Herriko bizimodurik handiena, plazaren inguruan: sei janari denda, lau taberna koxkor, hiru ostatu, kalean eserita dauden barazki-saltzaileak eta jendea, berriketan. Bizpahiru auto ikusten ziren egunean, ez gehiago. Eta egunean autobus bat La Pazera eta beste bat La Pazetik. Ingurutako herririk handiena eta merkataritza handiena duena da Charazani, eta hala ere, lehen aldiz, ez genuen janari aniztasunik aurkitu. Oso herri txikietan ibili ez garen seinale. Gosaltzeko hala moduzko kafe urtsua eta ogia. Eta bazkari-afaritarako, zopa lehendabizi eta arroza eta oilaskoa gero. Behartsuenek makarroiak. Egunero gauza bera. Eta gu pozik, hori behintzat bagenuelako, inguruko bizilagunek askotan ez bezala… Dendetan ez zegoen erosteko askorik: jogurten bat denda guztietan galdetu eta seigarrenean, sagarrak lehen egunean bai baina hortik aurrera ez, laranjak eta platanoak nahi adina. Laranja-saltzaile bati entzun nion kaleko postu batean galdetzen ea zenbat zen arroz platerkada. Ez zuen behar beste laranja saldu, eta bazkaltzeko behar adina dirurik ez. Eta norberak ez daki, gaur ere bazkaldu ez duten guztiak banan-banan bazkaltzera gonbidatu, edo ez entzunarena egin… Itxurak itxura, bigarren honetara ohituegi gaude, min ematen digula sinistu nahi dugun arren…
Termak zeuden Charazanin. Lehen egunean 17:00etatik 22:00ak arte putzuan izan ginen, gorputza goxatzen lehendabizi, berriketan gero, boliviarren artean zein suabe eta gozo hitz egiten duten kontenplatuz ondoren, eta bertako haurrekin waterpolo moduko bat jolastuz azkenik, “el equipo Bolivar contra el resto del mundo….”. Eta el resto del mundok gal zezan nahi genuen, galtzera hain ohituta daudenen garaile-aurpegi irribarretsuak ikusteko…
Hurrengo egunean, oinez bi ordura zegoen Chari herrian geunden geratuta Jose Mendozarekin. Charazanitik gorako herrietan ez dago dendarik, eta ura, sagarrak eta ogiak erosita gorantz abiatu ginen, hurrengo egunetan non egongo ginen oso ondo jakin gabe. Irrikitan geunden Kallawaya medikuak (aymaraz “kallawaya” hitzak “mediku” edo “medikuntza” esan nahi duela diote batzuek, ketxueraz “sendabelarrak bizkarrean eraman” besteek…) bertatik bertara ezagutzeko, eta Kawsay erakundeko Jose zen gure kontaktua. Mediku tradizionalak dira kallawayak, eta sendagile hauek inken bideak egiten dituzte sendabelarren bila. Askotan kilometroak egiten dituzte norbait sendatzeko. Helikopteroz ere joan izan zaizkie inoiz edo behin bila, leku askotatik deitzen baitituzte. Landareak, animaliak, mineralak, amuletoak eta erritualak erabiltzen dituzte sendatzeko. Jakintza, guraso eta aiton-amonek transmititzen diete nagusiki, eta kallawayek, medikuntza naturalaz gain, mundu-ikuskera bat ere konpartitzen dute: sinesmenak, mitoak, balioak… Eta beren hizkuntza ere badute, kallawaya hizkuntza, sendagileen artean bakarrik erabiltzen dutena, eta baita errito eta sendagile-lanetan ari direnean ere. Kallawayek landareen sailkapen zehatz eta zahar bat mantentzen dute, eta baita animaliena ere, inken garaitik omen datorrena. Sendagile bidaiariak izateaz gain, laborariak dira. Unescok Ahozkotasunaren ondare eta gizon-emakume guztien ondare ez material izendatu zuen Kallawaya kultura, 2003an.
Sendagile horien komunitatea dago, beraz, bailara honetan, eta Charazani herrian ere sendagile mordoxka ikusi genituen, lepotik zintzilik daramaten poltsatxoak adierazten baitu medikuak direla. Kallawaya eskola bat ere badago, eta hala nahi dutenek, ohiko eskola sistematik kanpo, Kallawayen eskolan ikas dezakete. Belar-medikuntza, musika eta oihalgintza dituzte hiru ikasgai nagusiak. 6-18 urte arteko haur eta gazteak joaten dira. Kontzientzia behar du familiak, bere haurrak globalizazioaren garai hauetan Kallawaya eskolara bidaltzeko… Charira bidean, gorako bi ordu horietan, bi ikasle aurkitu genituen. Musika joz zihoazen. Aste osoa Charazanin igaro ondoren, ostirala izanda, 4 orduko bidea zuen batek, etxera heltzeko. Bidean deskantsatzen geratu ginenean, berak aurrera jarraitu zuen.
Jende mordoxka zebilen bidean, batzuk gorantz eta besteak beherantz, joan-etorrian. Erreka igarotzen zen lekuetan emakumeak beren ile luze beltza garbitzen, edo bidea eginez, baina beti zerbait bizkarrean: adar-sortak, janaria, errotarako garia… Alferrikako joan-etorririk ez. Denek agurtzen gintuzten, atsegin eta irribarretsu.
Iritsi ginen Charira 14:30ean, itxoin genituen hiru ordu eguzkipean, plaza mortu batean, pertsonak baino txerri gehiago ikusi genituen herrian… Irrikitan geunden, teoriaren alde praktikoa ezagutzeko, edo teoria bera osatzeko… Baina Joserik ez zen azaldu plazan, beste zeregin batzuk izango zituen La Pazen, eta egun hartako autobusa behintzat ez zuela hartu jakin genuen… Neguan goiz iluntzen du, eta ilundu aurretik juxtu-juxtuan itzuli ginen Charazanira, oinez berriro. Itzuleran, baina, Faustina irten zitzaigun bidera, sendagile kallawaya, eta hurrengo egunerako jarri genuen hitzordua berarekin, sendagileen kontuak entzuteko. Hura poza, desilusio itzelaren ondoren!!!
Afaritan bizikletaz bidaiatzen ari zen Bretainiako bikote bat ezagutu genuen. Lau hilabeteko haurrarekin ari ziren bidaiatzen, haurrak hilabete zuenean etxetik irtenda. “Erizaina naiz. Ez dut gogorik egunean 12 orduz etxetik kanpo ibili, haurra beste norbaiten eskutan utzi, etxera neka-neka eginda itzuli eta haurrari nire nekea emateko. Orain arte nahikoa lan egin dugu. Orain, hiruzpalau urtetan, haurrarentzat, niretzat, bikotearentzat eta familiarentzat izango da denbora guztia”, esan zigun haurraren amak. Gauza handia da balioa duten gauzak bereizteko dohaia…
Eta gure ostatuan nor ezagutuko, eta “Errolda biometrikoa”-ren kanpainan lan egiten duen Ilda. Abuztuaren 1ean hasi eta urriaren 15era artekoa da kanpaina. Boliviar guztiek egin behar dute errolda biometrikoa, baina badira bizitza osoan lehen aldiz erroldatuko direnak ere. Hainbat indigena daude oraindik paperik gabeak, eta horiek guztiek gustura hartu dute kanpaina biometrikoa. Besteak beste, erroldatutakoan zaharrenek hileroko diru-laguntza ere jasoko dutelako, eta abenduaren 6ko hauteskundeetan bozkatzeko eskubidea irabazi. Errolda biometrikoan aztarna digitalak eta begi-niniaren aztarnak jasotzen dituzte. Baina badira hainbat arazo: jende askok, herrian irratirik eta telefonorik ez denez, kanpainako langileak herrira joaten direnean jakiten du egun hori dela aztarnak hartzeko beren eguna, eta garbitu gabe azaltzen dira. Zenbait pertsonekin eskuak garbitzen ordu erdi ere egin izan dutela kontatu zigun Ildak, hatz-markak makinatxoak ez baitzituen irakurtzen… Guk ezagutu genuen egunean, 107 urteko gizon bat joan zitzaien, ordu eta erdi oinez eginda, eta nahiko lan bere hatz okertuak zuzentzen eta bere begi txikituak makinatxoaren aurrean begiak zabal-zabalik jarri eta begi-niniaren argazkia atera ahal izateko…
Sinadura eman behar den lekuan, idazten eta irakurtzen ez dakiten pertsonek, “X” bat jar dezakete. Halaxe irakurria genuen argibide orrietan, eta Ildak berretsi zigun. Eta beste berrikuntza bat: boliviar izaeraz gain, pertsona bakoitzak zein komunitatekoa (=naziotakoa) den (sentitzen den) ere aukeratu ahal izango du erroldan. Konstituzioak onartu dituen 36 nazionalitateen artean aukeratu ahal izango dute, nork bere identitatearen arabera. Zer, zuek ere zuen nazionalitatea hautatzeko inbiditan? Eskatu, eskatu…
Charazanin entzun genituen ketxuar elebakarrak ziren aitona-amona batzuk. Nostalgiaz entzun ere. Elebakarren katea eten da.
Eta, joan ginen, joan, Faustinarengana hurrengo goizean. Kallawayen biloba, alaba eta emaztea, Faustina. Sei seme-alaben ama, 10 urte zituela umezurtz geratu zen, eta aiton-amonengandik jaso zuen kallawaya jakintza. Etxeko gela kallawayan bildu gintuen. Disekatutako animaliak –flamenkoa, basakatua, itsas-izarra, hontza, quirquircho-a…– paretetan eta sendabelarrak zituen buztinezko ontzietan. Koka irakurketari eta aguayoen sinbologiari buruzko koadroak horman zintzilik. Hiruzpalau ordutan kontu mordoa kontatu zizkigun, kallawayen ohiko sekretismotik urruti: nola urtean behin arima garbitzera eta energia beritzera joaten diren “leku sakratura”, ia 1000 metro gorago dagoen mendi-gainera. Nola bertatik ekarriak ziren disekatutako animalia guztiak. Lehen haurra 20 urterekin izan zuen, eta geroztik egiten ditu partera lanak. Erritualak nolakoak diren ere kontatu zigun, nahiko modu kaotikoan, eta gaixoengana joatean gaixoari barre eragitea dela garrantzitsua, gaixoak tristurarik ez antzematea. Koka hostoak ere irakurtzen dituzte, eta hor agertzen da gaixoa salbatuko den ala ez. Ezezkoa bada, familiari esaten diote; baina gaixoari, ez. Belarrez ere eman zizkigun argibideak. Kritiko agertu zen La Pazko Sagarnaga kaleko ustezko “kallawayekin”… Eta beste kontu mordoa. Goiz erdian kamamila, melisa eta mentabelarrez osatutako mate goxo bana eskaini zigun. Kexu zen Kallawaya eskolan ez dutelako benetako jakintza irakasten.
Kontatu zigun, halaber, nola bere haur txikiak, suarekin jolasean, adaxka bat hartu eta etxe aurreko mendixka erre zuen, eta komunitateak 100 Bs-ko zigorra eta mendia birlandatzearen ardura eman zien. Eta senarrari fidelak ez zaizkien emakumeak amildegi baten aurrera eramaten dituztela, eta kondorra hurbiltzen bada, baietz, fideltasun eza frogatzen dela, eta orduan emakumeak amildegitik behera salto egiten duela, baina kondorra ez bazaio emakumeari hurbiltzen, orduan inozentzia frogatutzat hartzen dela… Eta gizonak ez dituztela kondorren aurrera eramaten, eta ez dutela inoiz amildegitik salto egiten… Amaieran koka hostoak irakurri zizkigun bakoitzari. Hirurok inpresio berbera: “ez digu, bada, aparteko ezer esan”… Ordaindutako 5 Bs-ek ez zuten askorako emango eta…
Bigarren ostikada gure animoari, biharamuneko autobusean, nire alboko neskak esan zidanean iruzurgilea zela gure Faustina! Kallawayen biloba bai, baina bera ez zela sendagilea… Medikuntza traizionala ezagutu genuen! Kallawaya izan ala ez –eta seguruena autobuseko neskak arrazoi izango zuen, kallawayen artean sekretismo handia dago eta Faustina lasai, lasaiegi mintzo zen gurekin–, kontatutakoak ez ziren gezurrak izango, bereak ez baziren, aiton-amonengandik jasotako kontuak izango ziren…
Afal orduan, tabernako emakumearekin solasean. “¿Pero qué pasa, que Evo no habla ni en quechua ni en aymará por televisión?”, guk. “Tienen ustedes razón. Mañana por la mañana le voy a llamar por celular, y le voy a decir que a partir de ahora hable en quechua”, berak. Barre algarak, denok. Amaz harro zegoen, hiru hizkuntza zekizkielako: ketxua, aymara eta gaztelera. “Yo me quedé con dositos no más”. Eta kontatu zigun, La Pazen gela bat duela alokatuta, eta ez duela alokairurik ordaintzen, berak aukeratutako denborarako fidantza baino ez: 2000 dolar. Denbora amaitzean, diru guztia itzultzen diote. Gu, ekonomian inozenteak, harrituta: “¿Pero quién es el dueño o la dueña de la habitación? ¿Qué gana con la fianza?” “Ahí andará haciendo negocios con ese dinero”, argi berak.
Eta biharamunean, La Pazera itzulera. LaPaLaPaLaPaLaPaLaPaaaaaaaaaazzzz!!! Autobusa badoa. Bidaia gogorra, txiki-txiki eginda heldu ginen. Eta beraiek hiru astean behin egiten dute bidaia hori, beste batzuek astero…
KINOA BIDAIAK V
La Paz erraldoia, La Paz hiria, La Paz zaratatsua, La Paz jendetsua, La Paz anitza, La Paz pobrea eta La Paz aberatsa, La Paz indioa eta La Paz zuria, La Paz zuri-beltza, baina La Paz koloretsua… LaPaLaPaLaPaLaPaLaPaaaaaaaaazzzzz! Gu ere iritsi ginen La Pazera, aurretik piska bat ezagutzen bagenuen ere. Astia hartu behar da La Pazen, lehen begiradan ikusten ez diren horiek denak ikusteko. Guk ez genuen hartu. Ez gintuen hiriak gehiegi tentatzen, nekatuegi geunden detaileetan erreparatzeko. Inoiz baino europearrago portatu ginen, izan genuen erosketa sukarra ere, erosi genituen benetako balioa inoiz estimatuko ez dizkiegun aguayo edo oihalak etxekoentzako… Antropologia, industria bihurtuta.
Potosiko meatzeekin oroitu nintzen. Han ere, lana, lan gogorra, ikuskizun bihurtua zen. Jai egun batean ikusi genituen meatzeak, eta hala nahiago. Barne-eztabaida asko piztu zituen gure artean, meatzeetarako bisitak. Bidaiaren beraren metafora txikia ziren. Zergatik hurbiltzen gara hain errealitate gordinetara, gure erosotasunetik?
Eta egiaren beste aldea: nolatan ez hurbildu errealitate gordinetara, gure gezurrezko erosotasunetik? Baina itzul gaitezen La Pazera. Bertan ikusi genituen burua kaputxaz estalita duten gizonak (emakumeak bat edo beste baino ez), zapatak garbitzen. Unibertsitateko ikasleak omen dira gehienak, eta duintasuna gorde nahian, anonimatoa gordetzen dute kaputxa azpian.
Eta galdera. Noiz esnatzen da La Paz? Edo, hobeto esanda, noiz lokartzen da? Kale ertzean jarri eta beren aguayo eta saskiak fruitu, barazki edo zerealez bete-beteta dituzten emakumeak ikusita, badirudi ez dela hiria inoiz itzaltzen. Gaueko azken orduetan han daude, goizeko lehen orduetan ere bai.
Altiplanoan dago La Paz, eta Altiplanoko biztanleek eguzkiak erretako azal beltza dute. Bizimoduaren gogorra, aurpegian tatuatuta. Esango nuke, askok begiradan ere badutela tatuaje hori. Ohitu ote liteke pertsona muturreko egoera zailetara? Egunez eguzkia hain gertu, eta gauez hain urrun…
Azken bizpahiru asteetan La Paz izan zen gure motxilen atseden-leku. Bertako ostatu batean utzi genuen motxila handia, eta txikiarekin abiatu ginen Titikaka lakura. La Pazera itzuli, arratsalde-gaua bertan igaro, eta motxila txikia berreginda joan ginen Coroicora. Handik bueltan, berriro ere La Pazetik irten ginen Kallawayen komunitatera. Beraz, aurretik bizpahiru kuku eginak genizkion hiri handiari, baina ez gintuen hiriak gehiegi tentatzen, nahiago inguruko lurralde lasaiagoak.
Bidaiaren amaieran, beraz, bi egun eta erdi egin genituen La Pazen, eta bezpera Ruth Arellanorekin bazkaltzeko baliatu genuen. Ruth izan zen Bolivian sartu eta hurbil izan genuen lehen pertsona. Garabide ezagutzen zuen, Urko eta Jonen hitzaldiak entzunak zituen, eta baita diskurtsoa ederki barneratuta ere. Potosiko tailerrak berak lotu zituen, eta gutxitan ezagutu dugu horrelako pertsona borondatetsurik. Ez du minutu bat alperrik galtzen. Potosin, berak lotu zigun Seducako arduradunarekin hitzordua, eta harekin irakasleei emango genien tailerraz hizketan ari ginen bitartean, bulegoko telefonoa baliatuz, dei pare bat egin, eta ezer egiten ariko ez balitz bezala, hizkuntza gutxituei buruzko graduondoko bat antolatu zuen Ruthek! “Todavía sigo haciendo trastadas” esan zigun, irribarre txikiarekin… Orduak pasa ditzake batek Ruthen bizi-abenturak aditzen. Umore handiz eman zigun bere “hoja de vida” delakoaren berri. Berrogeita bost urte, hiru seme-alabaren ama, bizitza gogorra izandakoa, ikasketaz abokatua eta lanbidez langile amorratua, zentzuz eta irizpide kritikoz hamaika lan egindakoa. Boliviako Konstituzioa berridazten ere parte hartu zuen, zuzeneko partaide baten idazkari gisa, eta lana utzi zuen, bere lanari behar besteko zukurik ez zitzaiola ateratzen-eta, gizarteari iruzurrik egin nahi ez ziolako. Beti genuen zer ikasia Ruthengandik. Jon Sarasuari ere berak esan zion, “Sarasua” ketxueraz “ladrón de maíz” zela… Jonek baleki hori, Hego Ameriketako eta Euskal Herriko ahozko kantu inprobisatua alderatu zituenean…
El arte nuestro es un tapiz
con la memoria de matriz
y que improvisa su matiz.
Bersolarismo y repentismo
una apuesta y una lid
trigo antiguo y maíz
granos de distinto cariz
pero de una misma raíz.
(Jon Sarasua, 2002-11-10, Hondarribia)
Ruth agurtu nahi genuen itzuli aurretik, eta Ruthek hitzordu bat alperrik galtzen ez duenez, Faustino Ollico Barrerorekin azaldu zen gugana. La Pazko Hezkuntza Saileko ministro ordea da Faustino, eta ordu eta erdiko elkarrizketa trinkoa izan genuen berarekin. Hizkuntza gutxituei buruzko kezka azaldu genion, hezkuntza gazteleraren gainean ez, baizik eta tokian tokiko hizkuntzaren gainean ardaztearen urgentzia… Eta zintzo esateko, bidaia osoan esperantza eman zigun bakarra izan zen Faustino. Ordura arteko elkarrizketa eta tailerretan, beharraren gainetik zailtasunak jartzen zituzten guztiek. Faustinok, ordea, Evo Moralesen gobernuak bi aldi dituela programatuta esan zigun. Lehen 4 urteetan indigenen eskubideak berreskuratzea zela helburua, lan handiaurkiak egitea, alegia, eta bigarren aldian, abendu honetatik aurrera, hasiko zirela hizkuntzekin lanean. Ez dakit erantzuna inprobisatu egin zuen, gure planteamenduarekin guztiz ados zegoelako, edo lehendik ere halako planteamenduez inon eta inorekin hitz egina zen. Edonola ere, bertako hizkuntzen hegemoniaren beharra aski ongi ulertu zuen, eta pentsatu nahi dut urgentzia hori dagokion lekuan transmititzen asmatuko duela. Azken oharra, baina, argi egin genion: beren herri- eta kultura-identitatea hizkuntzaren gainean eraikia dago, eta gobernua alde nahiz aurka izan, hori galtzerik nahi ez badute, berandu baino lehen hasi behar dute lanean. Jadanik berandu da eta inoiz ez da beranduegi.
Faustinok aipatutako bigarren aldi horren itxaropenez itzuli ginen Euskal Herrira… Eta abenduaren 6a, Bolivian hauteskundeak izango diren eguna, hurbiletik jarraituko dugu, hemen ere elkarrekin batuta, bigarren aldi horretarako aukera izan dezaten Evo eta Eva guztiek…
KINOA BIDAIAK VI, Cuaderno bolivianorekin
Bidaiaren azken astean hasi nintzen Miguel Sánchez-Ostizen Cuaderno boliviano (Alberdania, 2008) liburua irakurtzen. Liburu mamitsua da, eta nahiago izan nuen amaieran irakurri. Horrelako liburuak, hainbeste informazio, kontaketa, deskripzio, ohar kritiko… ematen dituztenak, handitxo geratzen dira oraindik ezagutzen ez duzun zerbaitez ari direnean. Agian zuei ere horixe gertatuko zitzaizuen kontakizun hauekin… Baina behin bidaia amaitzen ari ginela irakurrita, kate-begiak lotzen lagundu zidan Sánchez-Ostizen liburuak…
Bidaia-kronika hau ez nuke amaitu nahi, Sánchez-Ostizek utzitako hainbat gogoeta edo/eta gogoeta-gai aipatu gabe:
Bolivia berria, egiteko dagoen herria da. Egiteko dauden herriak dira, zuzen esanda. Boliviarren %70 indigenak dira. Eta hala ere…
Y el indio molesta, abusa, empuja, pone los pies donde no debe. Hay demasiados indígenas.
Este no es el primer enfrentamiento violento entre “campesinos”, indígenas, y genuinos representantes de la “clase media” o que así se titulan, mayoritariamente blancos, que digieren mal que no haya gente que viva besando el suelo que pisan los amos. Les resulta muy duro tener que tratar de igual a igual a los indígenas que hasta bien entrado el siglo XX tenían prohibido el paso a la plaza de Armas –y éste es un dato muy repetido que en Europa se ignora–. De hecho fue en mayo de 1945, al tiempo del Primer Congreso Indigenal, cuando a nivel nacional “se autorizó la libre circulación de los indios por las calles de las ciudades (restringido hasta entonces)”. Esa fue una conquista indígena que costó llevar a la práctica. Ahora procuran no mirarlos, no verlos. Los indígenas se saben no mirados, son los invisibles.
Humillación, una palabra que está en boca de todos, viejos y jóvenes, simples campesinos o trabajadores urbanos, militantes del indigenismo o que hablan con lugares comunes bien aprendidos, pero hablan bien y con mucho sentido, ellos y ellas, y tienen memoria y pueden contar cómo un indígena, al que un político le mandaba a comprar cigarrillos, se rebeló diciéndole que “con mucho gusto, compañero, iría, pero antes lústrame tú los zapatos”. La humillación forma parte de eso que se llama “memoria colectiva”.
Memoria kolektiboa. Iraganaren gainean bakarrik eraiki daiteke etorkizuna:
…Lo que se llama “memoria colectiva” está a rebosar y es el fundamento de las ideas y movimientos políticos del presente, de modo que son lo que son porque están basados en lo que fue, tienen mucho de ajuste de cuentas y de reescritura de la historia.
Los pueblos que pierden la memoria son los que desaparecen.
“Como indios nos explotaron, como indios nos alzamos”. Es un tema más anticolonial que racista.
Para el boliviano que ha votado a morales, sobre todo si es indígena o mestizo, ha llegado la hora de contar y de contarse.
Lotsagarria da Boliviako gobernuari zenbat oztopo ari zaizkien jartzen munduko hainbat estatu. Aldaketa asko izan badira ere, ahalegin handiak ari dira egiten aldaketa horiek inorentzat mingarri izan ez daitezen. Baina gutxik aitortu diote gobernu honi, egiten ari den lana. Eta presioa, presio ezin lotsagabeagoa, izugarria da. Espainia da presio hori egiten duen estatuetako bat. Ez irakurtzekoak dira Espainiako prentsa idatzian Boliviari buruz argitaratzen diren artikuluak. Indigenak gobernuan izatea ez zaie estatu handiei interesatzen. Hori da mundu-politika.
No todo consiste en votar, porque después de las votaciones todo sigue igual. Se trata de cambiar el sistema. (…) es raro oír hablar de los logros de Morales en sus pocos más de dos años de gobierno, o de la manera en que se torpedean las iniciativas gubernamentales para que no puedan realizarse. Resalta el valor de un proceso no violento de cambio y del riesgo que supone aceptar las diferencias, en un país como Bolivia (…). Es difícil conciliar las aspiraciones y derechos de un pueblo tan diferente, dice, pero frente a la uniformidad, ha llegado la hora de la diversidad. (…) los invisibles, esos cuya reciente aparición causa tantan alarma.
¿Por qué la Madre Patria no es la más solidaria a la hora de celebrar la transformación de lus hijas más desdichadas?
El fantasma del totalitarismo comunista se ve siempre como una amenaza y no se admiten otras formas de socialismo que las civilizadas.
Behin baino gehiagotan aipatu dugu Boliviako bizimoduaren gogorra. Hona hemen liburuko pasarte bat:
Todo el paisaje de las montañas en donde están las poblaciones mineras de Llallagua, Uncía y Catavi, es abrupto, duro, pelado, salvaje, y la mano del hombre no ha hecho más que agudizar esa impresión viva de dureza extrema. Su colorido, que lo tiene y muy rico, es una cuestión de matices del verde, del gris, del dorado, gracias a la luz del sol en la rala vegetación de paja brava y de llareta, de los desmontes y escombreras, en las ruinas de piedra y adobe.
Pero aquello no es un espectáculo, es un trozo de realidad dura, marginal, olvidada. Allí, en apariencia, el mayor signo de vida es el silbido del viento. A ratos, algunos mineros salen de la mina o ascienden despacio por los caminos. Nada más.
Desolación extrema del paisaje. Casas aisladas y hogueras. Lejanías.
Behar baino gutxiagotan aipatu dugu boliviarren barne-edertasuna. Bi esalditan laburbildu daiteke:
Hay gente que se comporta como ya no se comporta nadie, con una nobleza que abochorna.
Calidad y calidez humanas [de los ancianos].
Folklore kontzeptua begirada globalizatuak baino ez du ulertzen…
El aimara vive y quiere vivir en su época, pero de acuerdo a sus costumbres y tradiciones, en una cultura propia, lo más impermeable posible, defendiéndose de la transculturalidad forzosa de la globalización, algo que le saca de sus casillas “al blanco”, que quiere imponer una multiculturalidad en la que la suya, la del sistema neoliberal, mande y convierta en curiosidades folclóricas todas las demás.
Politikaz, gizarteaz… eztabaida bat baino gehiago izan ditugu, eta baita hainbatetan entzule izan ere. Gure eztabaidatzeko modu europarrak badu zer ikasia boliviarrenarengandik:
Se escuchan, argumentan, se tienen respeto o por lo menos lo ejercitan.
Eta zer esan turistok Bolivia bezalako herrietan izaten dugun argazkilari sen horri buruz? Paragrafo honetan ere bada zer pentsatua…
A la gente no se le puede mirar o ver como si fueran bichos, como parte del espectáculo. Es una falta de respeto, una actitud que lo envenena todo. ¿Por qué no vamos a sacar fotos al barrio financiero y diplomático de La Paz? Lo de las fotofrafías es un insulto, no por la foto, sino porque aquí, como decía uno de estos obispos que parecen de otra religión, la pobreza es un insulto, y lo que capturas –esa es ya la expresión informática– es el testimonio de la pobreza hecha trofeo.
Zenbateraino ezagut genezake Bolivia? Hona hemen bi printza:
Los ritos son los ritos. A cada cual los suyos. Pero me da la impresión de que para pensar por completo como un aimara no basta con aplaudir sus creencias o practicar sus ritos. Tendrías que nacer de nuevo y en el lugar apropiado. Alguien formado en el racionalismo radical no va a poder ver el mundo aimara más que como objeto de estudio o como folklore festivo. Y ya es mucho. Podrá comprenderlo, confundirse en él es otra cosa.
Tú vives en un sistema distinto. Si no tuviéramos una lengua o medio lengua común, seríamos por completo ajenos. Encontrar territorios comunes es fácil en el discurso, difícil en la práctica.
Turista solidarioak eta GKEak. Liburu banatarako bi gai:
Hermano es una palabra hermosa que aquí se utiliza mucho entre indígenas bolivianos y entre criollos. Es una forma de expresar una identidad compartida, una fraternidad social y vital que excede a los meros vínculos de sangre. A veces, sin embargo, suena como un trallazo, cuando se escucha entre solidarios, izquierdistas. Por principio, intuyo buena fe en los cooperantes benévolos y, si me apuran, en los turistas solidarios, más ingenuos que otra cosa, pero tampoco me queda ninguna duda de que al amparo de ese sentimiento difuso e inconcreto de solidaridad, hay cucos que se aprovechan de ese sentimiento en el que se mezclan el afán de justicia y de una igualdad que resulta muy difícil concretar. Nunca sabes dónde acaba la buena fe y dónde comienza el negocio.
Los ONG son intocables. Nadie se cuestiona de dónde sale el dinero que los sostiene. Porque no es creíble que sean sus socios los que las mantienen en exclusiva. También reciben aportaciones de los bancos, de las multinacionales, de los gobiernos, es decir, de los causantes directos de los males que se intentan paliar.
Eta zer egiten dugu boliviarrekin, Boliviatik kanpo ondoan ditugunean?
…están preocupados por lo que pueda pasar con las expulsiones de inmigrantes ilegales en España. Ponen mucho énfasis sen que no se trata de ilegales, sino de indocumentados.
Se afirma que son necesarios, pero no se dice que son aceptados en la medida en que admitan ser nuestros invisibles y no armen bulla.
Muchos de esos inmigrantes pueden ya contar historias que avergüenzan a cualquiera. El día que empiecen a contar por lo menudo la historia de estos años de empujones y abusos, diremos que es mentira o miraremos a otra parte. Son parte de nuestra memoria.
eta… KINOA BIDAIAK VII, itzulerako galderak
Denboratxoa igaro da etxera itzuli ginenetik. Sustrai bila abiatu nintzen Boliviara. Baita aurkitu ere. Baina Euskal Herrira itzuli, eta ez dut beti kausitu sustrai horiek landatzeko lurrik. Neure barruan erein behar dudala lur hori, ondorio horretara iritsi naiz. Hori egiten ikasten badut, nagoen leku guztietan egongo dira sustrai horiek.
Hainbat galdera ditut barruan bueltaka, eta ez ditut estali nahi:
Espainolek Amerika konkistatu zuten, baina inoiz ez zuten deskubritu. Eta guk, deskubrituko dugu noizbait?
Zertarako bidaiatzen dugu? Itzultzeko?
Zergatik bidaiatzen dugu, lur hori egiaz ez dugula ezagutuko jakinda?
Gure mundutik solidario izatea posible da?
Zergatik dira boliviarrak “zaratatsuak” Euskal Herrian, Bolivian gehienak ezin goxoagoak badira? Noiz amaituko da kasu partikularrak orokortzearen ohitura interesatu eta beldurti hori?
Eskaletasuna zer da: ekonomikoa, mentala ala afektiboa?
Ikasiko dugu noizbait egunero hain eskura ditugun gauzen balioa? Ura etxeko iturrian, argindarra, ur beroa eskuak zartatu gabe platerak garbitzeko, arrautzak hozkailuan, dirua karteran… Horiek gabe urtebetez bizita, ikasiko genuke injurstiziaren handitasuna?
Ohartzen gara gu gure pobreziaz, iraganari bizkarra ematen diogunean?
Gure bizitzaz erabakirik hartzen dugu, edo sistemak bizi gaitu? Nora goaz?
Bi erantzun lotsati
Turista solidarioaren kontzeptua berez da ezinezkoa. Geure burua alderik ezkerrenean definitzeko premia sentitzen dugu. Definizioak, baina, gure kontu interesatuak baino ez dira. Kontua ez da nola definitzen dugun geure burua, gure jarrera baizik, nola egiten ditugun gauzak, nola bizi garen, nola tratatzen ditugun besteak, zer ematen diegun, zer ematen dugun… hori guztia, horixe bakarrik.
Bizitzeko gogoa handitu dit bidaia honetan bizitakoaren intentsitateak. Bidaia batek, herri batek, gehiago eman ote lezake?
Mila esker, Bolivia, geure herriaz eta neure buruaz hausnarrean utzi nauzulako. Horkoaz eta hemengoaz. Ez daudelako bi mundu, pertsonon bi aurpegi baizik. Balkoian zintzilik dut wiphala, indigenen bandera, kaleko zapatak eta etxeko zapatilak janztean nire zein aurpegi atera nahi dudan gogorarazteko.
