Etiketaren artxiboa: Sarrionandia

Behartuki boluntarioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Libre da hizkuntza hautatzea?

Xabier Erizeren ustez, hautu linguistikoaren kontzeptua gutxiegi landu da euskal soziolinguistikan. Garrantzi handiagoa mereziko luke. Hautuak  funsezkoak dira:

“euskara erabiltzea edo ez erabiltzea, euskara transmititzea edo ez transmititzea, seme-alabak euskarazko ereduetan matrikulatzea edo ez, euskara ikastea/sakontzea edo ez, euskarazko kultura kontsumitzea edo ez, erregistro hau erabiltzea edo beste hau”.

Erdigunean jartzen du hautu linguistikoaren afera.

Libre da hizkuntza hautatzea?

Kepa Altonagak Jean Etxepare Aldudeko medikuaren historia kontatu du bere liburu batean. Han azaldu duenaren arabera, “euskararen atzerakada eragiten duten kanpo-faktoreekin batera, Etxepareren analisian oso munta handikoa da barrukoen jarrera”. Euskaldun xehearen burugutxiespena kezkatzen zuen bereziki. Orduko laborarien semeak, ikasketak egin ahala, erdarari begira jartzen zirela nabarmendu zuen. Antza denez, euskara baztertu beharra sentitzen zuten, norbait izateko. Jean Etxeparek «norbaitu» aditza asmatu zuen horretarako. Honela idatzi zuen:

“Norbait direla sentitzen duten une berean bizkarra ematen diote euskarari. “Norbaitu” egin dira, eta dagoenekoz laboraria ez da deus haien ustez”.

Libre da hizkuntza hautatzea?

Borgesek «Bi errege eta bi labirinto» ipuina idatzi zuen aspaldi:

Gizon zintzoek diotenez (baina Alak gehiago daki), lehengo garaietan, errege bat egon zen Babiloniako uharteetan. Bere arkitektoak eta magoak bildu eta labirinto harrigarri eta sotil bat eraikitzea agindu zien, non gizonik zuhurrenak ez ziren sartzen ausartzen, eta sartzen zirenak galdu egiten ziren. Obra hura eskandalu bat zen, miraria eta nahasmena Jainkoari soilik baitagozkio, eta ez gizakiei.

Denboraren joanarekin, Arabiako errege bat etorri zen bere kortera, eta Babiloniako erregeak,  iseka egiteko, labirintoan sartu arazi zuen. Han, nahasirik ibili zen ilunabarrera arte. Orduan atea jo eta laguntza eskatu zuen. Bere ezpainek ez zuten kexarik adierazi, baina Babiloniako erregeari esan zion berak Arabian beste labirinto bat zuela eta, Jainkoa lagun, egunen batean ezagutaraziko ziola.

Gero Arabiara itzuli zen eta han bere buruzagiak eta soldaduak bildu zituen. Babiloniako erresuma erasotu eta suntsitu egin zuen, baita errege hura gatibu hartu ere.

Gamelu azkar baten gainean lotu eta basamortura eraman zuen. Hiru egun eman zituzten zaldiz, eta esan zion: “O, Denboraren Erregea. O, Jauna; Babilonian brontzezko labirinto batean galarazi nahi izan ninduzun, eskailera, ate eta horma askorekin; orain, nirea erakutsiko dizut, non ez baitago igo beharreko eskailerarik, ez zeharkatu beharreko aterik, ez ibiltzeko galeria neketsurik, ezta bidea ixten duen hormarik ere”. Gero, lokarriak askatu eta basamortuaren erdian utzi zuen, non gosez eta egarriz hil zen.

Loria Inoiz Hiltzen ez Denari.

Bata debekuen eta aginduen labirintoa da: bide estuak, legeak eta arauak. Askatasun faltsuaren labirintoa da bestea: ez dago biderik, nahi duzun aldera joan zaitezke, baina ez dago nora joan. Horrelakoa ote da liberalismo linguistikoa?

Libre da hizkuntza hautatzea?

Joseba Sarrionandiak «Airea ez da debalde» liburuan:

Asimilazio prozesua behartutzat edo boluntariotzat har daiteke, baina errealitatean bietatik dago momentuaren eta egoeraren arabera, eta behartuki da boluntarioa.

“Behartuki boluntarioa”. Gustatu zait.

Metaforagintza

-n -kargitaratuta
Erantzun

JOXERRA GARTZIAK Koldo Mitxelenaren aipu bat erabili izan du sarri:

Hizkuntza bat, gurea nahiz inorena, ez da gizarteko mintzabide eta adierazpidea besterik, gogoetak adierazteko delarik, mintzatzeko eta adierazteko balio duelako; horrexegatik beragatik da ona aizkora zorrotza, EBAKITZEKO SORTUA delarik, eta aizkora kamutsa, berriz, txarra.

Bernardo Atxagak xaboiaren irudia erabili izan du, Abdetfattah Kilito irakasle eta idazleari hartuta:

Ez baitago beste sekreturik hizkuntza hazi eta lanabes on bihurtu dadin: praktika, erabilpena. Abdetfattah Kilitok dioena kontuan hartuta diot hori. “Hizkuntza -dio Casablancako unibertsitate irakasleak- xaboiaren kontrakoa da: zenbat eta gehiago erabili xaboia, orduan eta urrituago eta xahutuago; hitzak, ordea, alderantziz, zenbat eta erabiliago orduan eta aberatsago”

Joseba Sarrionandiak “Bizitza ez al da oso arriskutsua?” liburuan Ludwin Wittgensteinen analogia gogoratu du:

Gure lengoaia hiri zahar bat balitz bezala hartu ahal da: kale ugari eta plazak, etxe zahar eta berriekin, eta etxeak aldi diferenteetako eranskinekin; periferian, berriz, auzo berriak kale zuzen txukunago eta uniformeagoekin.

Hari mutur asko ditu analogiak. Joko handia ematen du. Baina nekez konta zitekeen Sarrionandiak bezain ongi:

Entzuten

-n -kargitaratuta
Erantzun

Joseba Sarrionandiak Bizitzea ez al da oso arriskutsua? liburuan:

— Isilago ipini irratia, mesedez. Ez didazu paisaia entzuten uzten.

Gustatu zait libururako hautatu duen azala.

—

Modako filosofoa da Byung-Chul Han. Haren ustez, hiru dira egungo gizartearen ezaugarri nagusiak: hiperkontsumismoa, autoesplotazioa eta ezberdinak diren pertsonekiko beldurra. Horren aurrean Byung-Chul Han-ek entzutea aldarrikatzen du. Haren ustez, “entzuteak dimentsio politikoa du”. Entzutea ekintza da. Entzuteak pertsonak batzen ditu. Zubiak eraikitzen ditu, komunitate bat osatzeko bidean. Gauza ugari entzuten ditugu, baina ez dugu benetan aditzen. Ez ditugu besteon hitzak eta besteon sufrimendua ulertzen. Horren ezean, sufrimendua pribatizatu eta indibidualizatu egiten da. Despolitizatu egiten da, alegia.

https://ethic.es/2018/10/la-expulsion-de-lo-distinto-byung-chul-han/

—

Young Fundazioaren metodologia azaltu du Gorka Espiauk bideo batean. Hardware eta software elementuak bereizten ditu bertan. Hardwarea ekintzak eta proiektuak dira. Sofwarea, elementu intangibleak, hau da, elementu kulturalak: balioak, narratibak, asmoak, bisioa… Haren ustez elementu horiek dira gakoa. Berrikuntza sozialerako entzute-plataformen beharra aldarrikatzen du. Entzutea adi egotea da komunitate batek bere buruari zer kontatzen dion, horren atzean dauden balioak eta narratibak ezagutzeko. Berrikuntza soziala komunitatearen elementu kulturaletan eta narratibetan sustraitu behar da, arrakasta izango badu. Bestela akabo!

Gorka Espiau: El proceso de escucha

—

Liburuxka bat ere izan dut eskuartean: “Aprender Escuchando”. Kapitulu batean, Tojolabal hizkuntzaren komunitateaz ari dela, kontatzen du han bi hitz ezberdin dituztela “hizkuntza” edota “hitza” esateko: ‘ab’al eta k’umal. Lehena entzundako hitza da; bigarrena, esandako hitza. Horrela —beste hizkuntzetan ez bezala— garrantzia berezia ematen zaio entzuteari.

Maien komunitateetan garrantzitsua omen da entzutea. Han ere entzuteak izaera politikoa du. Hautatua izateko, esate baterako, ezinbestekoa da entzuten jakitea. Eta entzutea ez da soilik esaten denari adi egotea. Entzuteak solaskideak parekidetu egiten ditu. Elkarri entzuten dioten berdinen arteko dialogoa da politika.

—

Otto Scharmer-ek, U teoriaren baitan, lau entzute-maila bereizten ditu, entzute hori nondik sortzen den kontuan hartuz:

  • BAT. Download. Ohikotasunetik eta aurreiritzietatik entzuten dugu. Gure iritzietatik eta gure juzguetatik entzun, lehenagotik pentsatzen genuena baieztatzeko.
  • BI. Kanpotik entzun. Gure aurreiritzietatik urrundu egiten gara, gertakariei so egiteko . Horren arabera, iritziak baieztatu ala ezeztatu egingo ditugu. Burua ireki egiten dugu.
  • HIRU. Barrutik entzun. Entzute enpatikoa. Enpatiari eta lotura emozionalari bide ematen diegu. Gertaera edo dena-delakoa bestearen begietatik ikusten saiatzen gera. Bihotza irekitzen dugu.
  • LAU. Entzute generatiboa. Sistema osoa kontuan hartzen dugu, zer datorren antzemateko. Sortzen ari diren aukerak antzematen ditugu: etorkizun emergentea. Borondatea irekitzen dugu.

Esoteriko samarra da U teoria, baina oso gauza zentzuzkoak esaten ditu.

—

Teknikarion akats endemikoa da: aldez aurretik erantzunak ditugula pentsatzea eta entzuteko behar beste denborarik ez hartzea. Entzutearen indarra ikasi beharra dugu. Entzun eta Erantzun. Hizkuntzak berak hurrenkera agintzen du.

Berez mintzo naiz, gustatzen zaidalako

-n -kargitaratuta
Erantzun

ESANGURATSUA da gure artean diskurtsoari ematen diogun garrantzia. Gogoan dut TELP ikastaroetan ez dela horrela izaten. Diskurtsoa ez da apenas lantzen. Ferran Suayk esan ohi du hizkuntza bat erabiltze aldera benetan inporta duten aurreiritzi bakarrak geureak direla, eta ez besteenak.

Azalpenetan eta argudioetan gehiegi ez tematzea gomendatzen du, ez baitu merezi. «Zuk zergatik euskaraz tematu, gaztelaniaz ere ederki moldatzen bazara?», galdetuko dizute. Alferrik azalpenak ematea. Eztabaida horretan sartzea ahulezia erakustea da. Eta, inoiz, azalpenik eman behar izatekotan, arrazoi subjektiboak ematea aholkatzen du: «nahi dudalako, gogokoa dudalako, erosoa egiten zaidalako, edota sudur-puntan jarri zaidalako…»

Sarri, argumentazioari eta pertsuasioari begira jarrita, ′arma definitiboa′ bilatu nahi izan dugu: argudio totala, borobila, erabatekoa… Arazoa da —Ferran Suayren ustez— argudio historiko, politiko zein ideologiko guztiak eztabaidagarriak direla. Oscar Wilderen aipua ekartzen du gogora. ′Arrazoia omen da hobekien banatutako ondarea: jende guzti-guztiak uste du, une guzti-guztietan, arrazoi guzti-guztia duela′. Argudiatu ahal duzu, «Euskaraz egiten dut, euskalduna naizelako…»; baina ez da nahikoa izango: «Hori eztabaidatu daiteke, ezta? Izan ere, gaztelaniaduna ere bazara…», erantzungo dizute. Arrazoi subjektiboak ez dira horrelakoak. Ezin dira eztabaidatu. Zer esango dizute? «Ez, ez… zuk baietz uste duzu, baina ez duzu euskaraz egin nahi, ez duzu gogokoa, ez zaude eroso…».

Celso Emilio Ferreiro poeta galiziarraren poema hura ekartzen dit gogora:

Lingoa proletaria do meu pobo / eu fáloa porque sí, porque me gosta, / porque me peta e quero e dame a gaña; / porque me sai de dentro, alá do fondo…

Joseba Sarrionandiak euskarara ekarri zuen, “Poemas Náufragos” izeneko liburuan:

ITSASOAREN AURREAN ETZUNIK...

 Ene herriko hizkuntza proletarioan
 Berez mintzo naiz, gustatzen zaidalako,
 Erizten diodalako, nahi eta gogoa dudalako;
 Barrutik sortzen zaidalako, gorbata jantzita
 Beren arbasoekiko amodioa eusten,
 Hilik dauden beren aitaiten hizkuntza,
 Ama hizkuntza mintzatzen
 Eta aurpegia altzaturik
 Lengoaiako marinelak, laborariak,
 Arraun eta area, edo branka
 Eta goldea izaten ez dakiten
 Sustrairik gabeko xalapartari tipiak,
 Hainbeste ergel deserrotu ikustean
 Hondatzen nauen tristura mingotsaren
 Sakonetik
 Sortzen zaidalako.

 Berez mintzo naiz, gustatzen zaidalako
 Eta gureekin egon nahi dudalako, gure jendearekin,
 Beste hizkuntzan kondaturiko historia bat
 Luzaroan sufritzen duten gizon onen alboan.

 Ez naiz mintzo handikientzat,
 Ez naiz mintzo doilor eta boteretsuentzat,
 Ez naiz mintzo harroentzat,
 Ez naiz mintzo ergelentzat,
 Ez naiz mintzo hutsentzat;
 Etengabeko gezurrak eta zuzengabeak
 Sendoro jasatzen dituztenentzat mintzo naiz;
 Begi biluzien mitxeleta, su
 Eta haizezko eguneroko negarra
 Izerdiz eta malkoz darienentzat.
 Ezin ditut ene hitzak munduan
 Sufritzen ari diren guziengandik aldendu.

 Eta zu munduan bizi zara, lur gurea,
 Gure leinuaren seaska,
 Galizia, Espainetako min gozoa,
 Itsasoaren aurrean etzunik, bidean...

Orhiko xoria

-n -kargitaratuta
Erantzun

BAGA – “Orhipean” da euskal kultura ezagutzeko gidalibururik ezagunena, bai atzerritarrentzat eta bai euskaldunentzat. Euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez, ingelesez eta katalanez argitaratu da. Lan dibulgatiboa da, atsegina eta entretenigarria, sakontasunik galdu gabe. Irakurri dudanez, Guggenheim museoa da Euskal Herrian Orhipean liburua gehien saltzen den lekua. Bitxia da. “Kanpotik heldu denak modernitatea ikusteko adinako jakin-mina baitu non dagoen jakiteko” —dio Xamarrek.

BIGA – Zuberoko esaera zaharrak halaxe dio: “Orhiko txoria, Orhin laket”. Menditik bestaldean —Aezkoan, alegia— antzera esan ohi dute: Orhiko txoria, Orhira tira. Hitz ezberdinak, baina sentimendu bera, mugarik ez baita ipar eta hegoaren artean [Niko Etxarten kantuaz akordatzen? “Mugatik bi aldeetan beita Eskual Herria”]. Dena den, Orhi ez da bakarra… bada besterik, antzeko mezua zabaltzen: Gorbeiako beleak, Gorbeiako jokerea. Oizko txoria, beti Oizera. Anbotoko beleak, Anbotora nahi.

HIRUR- Agur Xiberua kanta nork ez daki Zuberoan? Pierre Bordazarre Etxahun-Irurik idatzi zuen 1946an eta herriminaren abesti paradigmatikoa dateke. Azken ahapaldian horrek ere Orhiko Xoriaren aipua dakar:

Ametsa lagün nezak / Ni Atharratzerat / Ene azken egünen han iragaitera / Orhiko txoriaren khantüz behatzera / …

LAUR – Joseba Sarrionandiak “Han izanik hona naiz” saiakera liburua idatzi zuen 1992an. Izenburua Oihenartek jasotako atsotitz batetik hartu zuen. Gerora, Hitzen ondoeza liburuan azaldu zuen atsotitz horren esanahia:

Behiala, hegaztiak ere mintzo ziren sasoian, xori bat neguan hotzak hilda inguratu omen zen habia batetara. Habian beste xori bat bizi zen eta, hura handik ateratzeko asmoarekin, txori heldu berriak esan omen zion: ‘Orhin ekia bero’. Habiako xoriak, engainuaz oharturik, erantzun omen zuen: ‘Han izanik hona naiz’

BORTZ – Kantu herrikoi bat ere bada, Orhiko xoria izenburu duena. Hainbat bertsio grabatu izan dira; baina nik Erramun Martikorenaren ahotsean dut gustukoen (hemen). Horrek ere herrimina eta malenkonia zipristitzen ditu:

Orhiko xoria Orhin bakean da bizitzen. / Bere larre-sasietan ez da hura unhatzen. / Han zen sortu, han handitu, han ari zen maitatzen; / Han bere umen artean goxoki du kantatzen.

SEI – Orhiko Xoriak Joseba Sarrionandiaren beste olerki bat ekartzen dit gogora: Nekez uzten du bere sorterria (hemen, Mikel Laboaren ahotsean): 

Nekez uzten du bere sorterria / sustraiak han dituenak. / Nekez uzten du bere lurra zuhaitzak / ez bada abaildu eta oholetan. / Ez du niniak begia uzten ez bada erroi edo arrubioen mokoetan. / Nekez uzten du gezalak itsasoa / ez hare harriak basamortua. / Ez du liliak udaberria uzten / ez elurrak zuritasuna. / Bere sorterria nekez uzten du / sustraiak han dituenak.

ZAZPI – Egun, ordea, jendeak erruz uzten du bere sorterria, ihesean… Europa puñetero honetan aterperik aurkitzen ez badu ere.