Etiketaren artxiboa: Metaforak

Amaren sua

-n -kargitaratuta
Erantzun

Baga

Leku komunak, batzuen esanetan, sarri erabiltzen diren ideiak edo esamoldeak dira, erabiliaren erabiliz, higatu eta esanahia galdu dutenak.

Agian ez da horrela. Agian, leku komunek zerikusi handia dute erretorika klasikoaren topos kontzeptuarekin: konbentzio bat dira, topiko bat, molde normalizatu bat, euskarri komun bat, abiapuntu partekatu bat… horren gainean argudio bat edo diskurtso bat eraikitzeko. Niri esate baterako, “aitaren etxea” eta “amaren sua” topikoen arteko dikotomia izugarri aberatsa iruditu zait beti.

Biga

Lehendabizikoz Jon Sarasuari entzun genion amaren suaz hitz egiten. 2003an, hitzaldi batean, honela esan zuen:

… hizkuntz komunitatea esaten dudanean, hemen dago, nik uste, klabe inportante bat, eta hemen orain dela urte batzuk aipatu nuen horrelako zera bat, metafora bat, eta metafora hori zen amaren sua, eta amaren suaren metafora alboan jartzen nion aitaren etxearen metaforari. “Aitaren etxea defendituko dut”, Gabriel Arestiren poema. Zer izango litzateke aitaren etxea? Aitaren etxea izango litzateke egitura politikoa edo plano territoriala, plano instituzional-administratiboa, proiektu politikoa.

Eta nik amaren sua deituko nioke, berriz, gure jarraikortasun edo nortasun kulturalari, hau da, euskararen komunitatearen jarraikortasun horri. Hau da, euskaldunok euskaldun moduan, euskararen komunitate moduan.

Higa

Mario Zubiagak metafora horretan sakondu zuen, eta gizarte mugimenduen jardueran hiru politika-molde identifikatu zituen: boterera bideratua, eragitera bideratua eta identitatera bideratua. Lehenak “Aitaren etxearekin” identifikatu zuen, hirugarrenak “Amaren suarekin”.

Hemen irakurri > http://allartean.blogspot.com/2012/02/hiru-politika-molde-euskalgintzarentzat.html

Laga

Josean Artzek ere antzeko ideiak idatzi eta esan ditu, Oihana auhenka diska-liburuan:

                    aitak
                     aitak oihanetik egurra ekarri
                         baina sua,
                              antzina-antzinatik
                 gure etxeotan
                         etxeko sua, amak,
                                  amak zaindu ohi zuen
                                                   arreta amoltsuz…

                    ama ohi zen suaren apez!

                    amak sua zaindu…
                            eta ama, aitak.

Hemen entzun > Aitak oihanetik

Boga

Duela gutxi, Gontzal Mendibil kantariari hainbat kontu entzun dizkiogu Bittor Kapanaga Otxandioko euskaltzaleari buruz. “Lore hostoak” podcastean kontatu ditu. “Araban bagare” abesti ezagunaren letra, esate baterako, Bittor Kapanagarena da [ez nekien!] eta abestia nola sortu zuten kontatu du; izan ere, Bittor Kapanagaren ustez, Arabako euskara izan da euskalkirik zaharrena, eta Araban euskara salbatuz gero, euskara salbaturik legoke.

Gontzalek Bittorren eskutik ezagutu zuen Gabriel Aresti. Istorio polita kontatu du horretaz. Bittorrek Gabriel Aresti aurkeztu ondoren, bazkaltzera joan omen ziren, eta Gabriel Arestik hainbat poesia erakutsi zizkion Bittorri. Bittorrek: –Ez dakit, bada, zailegiak iruditzen zaizkit–, eta Arestik erantzun zion: –Bittor. Ona den guztia zaila da–. Bitorrek, orduan: –Arraultza guztiak biribilak dira baina biribila den oro ez da arraultza.

Beste behin “Gure aitaren etxea” poema ezagunaz ari zirela, Bittorek halaxe esan omen zion Arestiri: –Bai. Hori ondo dago… Aitaren etxea behar dugu, nahitaez, beti eta betiko! Baina, atzerago joan behar dugu, aurrera joateko…. Amaren sua birpiztu behar dugu, Amaren sua!–. Gontzalek “Amaren Sua” abestia sortu du Kapanagaren omenez argitaratu duen diskarako. Hemen ikusi > Gontzal Mendibil AMAREN SUA

Podcasta hemen entzun > Lore hostoak – Gontzal Mendibil

Sega

Mixel Ducauk eta Caroline Philips-ek osatzen duten BIDAIA taldeak Aitor Sarasuaren bertso batzuk baliatu zituen, Amaiurko gudari buruzko kanta bat egiteko. “Amaren sua” du izenburu:

Agian galdu da Aitaren etxea
Baina pizturik da, ezkutuan, Amaren sua

Hemen entzun > Bidaia (Mixel Ducau eta Caroline Philips). AMAREN SUA

Gehiago ere bada, baina nahikoa da gaurkoz. Izan ongi!

Metaforagintza

-n -kargitaratuta
Erantzun

JOXERRA GARTZIAK Koldo Mitxelenaren aipu bat erabili izan du sarri:

Hizkuntza bat, gurea nahiz inorena, ez da gizarteko mintzabide eta adierazpidea besterik, gogoetak adierazteko delarik, mintzatzeko eta adierazteko balio duelako; horrexegatik beragatik da ona aizkora zorrotza, EBAKITZEKO SORTUA delarik, eta aizkora kamutsa, berriz, txarra.

Bernardo Atxagak xaboiaren irudia erabili izan du, Abdetfattah Kilito irakasle eta idazleari hartuta:

Ez baitago beste sekreturik hizkuntza hazi eta lanabes on bihurtu dadin: praktika, erabilpena. Abdetfattah Kilitok dioena kontuan hartuta diot hori. “Hizkuntza -dio Casablancako unibertsitate irakasleak- xaboiaren kontrakoa da: zenbat eta gehiago erabili xaboia, orduan eta urrituago eta xahutuago; hitzak, ordea, alderantziz, zenbat eta erabiliago orduan eta aberatsago”

Joseba Sarrionandiak “Bizitza ez al da oso arriskutsua?” liburuan Ludwin Wittgensteinen analogia gogoratu du:

Gure lengoaia hiri zahar bat balitz bezala hartu ahal da: kale ugari eta plazak, etxe zahar eta berriekin, eta etxeak aldi diferenteetako eranskinekin; periferian, berriz, auzo berriak kale zuzen txukunago eta uniformeagoekin.

Hari mutur asko ditu analogiak. Joko handia ematen du. Baina nekez konta zitekeen Sarrionandiak bezain ongi:

Hizkuntza bat, musika-banda bat atzean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ezaguna da Max Weinreich hizkuntzalariaren esana: “Hizkuntza bat armada duen dialekto bat da”. Alderantziz ere esan daiteke: “dialekto bat armadarik ez duen hizkuntza bat da”. Funtsean adierazi nahi da hizkuntzaren eta dialektoaren arteko bereizketa politikoa dela, linguistikoa bainoago.

Toni Mollá idazle eta kazetari valentziarrari entzun diot, Lluis V. Aracil soziolinguistak  aipu horren egokitzapen bitxia egin ohi zuela. Haren esanetan, “dialekto bat atzean musika-bandarik ez duen hizkuntza bat da” edo, alderantziz esanda, “hizkuntza bat atzean musika-banda duen dialekto bat da”. Esan nahi baita, hizkuntza batentzat, botere politikoa bezain garrantzitsua edo are garrantzitsuagoa dela atzean egitura zibil sendo bat izatea. Erabat zentrala da gizarte zibilaren papera.

Gustatu zait aipua. Toni Mollák Alcoi-ko soziolinguistika jardunaldietan emandako hitzaldian jasotakoa da. Merezi du hitzaldia osorik entzutea.

Hizkuntzaren osasuna

-n -kargitaratuta
Erantzun

Manual Osakidetza 2SOZIOLINGUISTIKAZ jarduteko, osasun arloko irudiak egokitu izan zaizkigu behin baino gehiagotan. Gurean sarri erabili den metaforarik bada, hor nonbait aurkituko duzue erabiliena: gaixotasuna diaknostikatu, sendabidea bilatu… Usu ageri dira han hemenka.

Jon Sarasuak BAT aldizkarian argitaratutako bat dut buruan: “Mediku batek minbizi terminal bat dela esatea eta besteak gripe bat dela esatea ez da oso serioa. Uste dut aipatzen ari naizen bitasun konplexu horren kudeaketarako hizkuntza-ekologiaren edo soziolinguistikaren jakintza gehixeago behar dugula. Bitasun hori kudeatzea dagokigu. Alde batetik, arrangura, kezka errealista: esan dezakegu euskararen komunitatearen egoerak ematen digula kezkatzeko motiborik, ez gaudela ondo, diagnostiko medikuaren ikuspegitik osasunetik urrun gaudela. Bizi liteke pozik gaixorik egonda ere, hori aldarte kotua da, baina ez da ideia ona gaitzari bere izenez ez deitzea.” Egungo norabide batzuk eta hizkuntzen ikuspegi ekologikoa. BAT Soziolinguitika Aldizkaria 81, 2011

Soziolinguistika Klusterraren VIII. Euskal Soziolinguistika Jardunaldian halako irudi bat erabili zuen Lionel Joly-k: bere burua baikor ikusten duen gaixoa azkar sendatzen da; baina bere gaixotasuna ikusi nahi ez duena azkar hiltzen da. Borobila iruditu zitzaidan, bai horixe: ale berri bat neure aiputegi partikularrean gehitzeko.

Uda partean txiste moduko bat irakurri dut gaiarekin bat datorrena. Gaixo bat sendagilearenera doa, bizkarreko minez,  diagnostiko bila. Medikuak erradiografia begiratu eta esan dio:—Arazo larria da baina konpon daiteke. Ebakuntza bat egin, ospitalean 2 hilabete, 6 hilabeteko atsedenaldia eta sendatuta! —Baina, hori dirutza da —erantzun zion pazienteak— ezin dut hori guztia ordaindu. —Beno, bada alternatibarik —esan zuen sendagileak— 30 euroren truke “ukitu” batzuk egin ahal dizkiogu erradiografiari.

Horra, bada, koxka! Gaixotasunari aurre egin ala erradiografiak “ukitu”?

Bi gurpilak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gustukoak ditut metaforak. Norbaitek zioen moduan, metaforak guk pentsatzen ditugula uste dugu, baina kontrakoa da: metaforek gu pentsatzen gaituzte. Gure pentsaera moldatu egiten dute.

Cummins irakaslea ezaguna da hezkuntza arloan, hizkuntzen interdependentziaren printzipioa formulatu zuelako. Printzipio horren arabera, “hizkuntza batean lortutako hainbat gaitasun eta jakintza, erabiltzen diren beste hizkuntzetara transferitu egiten dira, baldin eta beste hizkuntza horietan komunikazio aukerak eta motibazioa badira”. Izeberg bikotzaren irudia erabili zuen bere printzipioa irudikatzeko:the_iceberg_analogy_reference

Hari buruzko testu batean metafora interesgarri bat irakurri dut. Antza denez, Cumminsek elebitasuna bizikleta batekin konparatzen zuen: esan ohi zuen hobe dela bizikletaz bi gurpilekin ibiltzea eta ez bakarrarekin; seguruagoa, azkarragoa eta orosoagoa baita… baldin eta gurpil biak ondo orekatuak badaude, baldin eta bata bestea baino handiagoa ez bada, eta —batez ere— baldin eta bizikletak egiten dituenak ondo baldin badaki bizikletak egiten, bizikletak konpontzen, eta bizikletak maneiatzen.

Cumminsek eskola giroan ikertu zuen elebitasuna, pedagogiaren ikuspegitik, beti ere. Agian, hizkuntza politikaren arloan ere, beste horrenbeste esatea dago.

Iragarki hau etorri zait gogora:

Honi lotutako bigarren metafora bat Erramun Osari behin irratian entzundakoa da. Haren ustez, hizkuntza politika bizikleta baten modukoa da: pedalei eragiteari utziz gero, baliteke inertziaren eraginez tarte batez aurrera jarraitzea (are gehiago aldatz behera baldin bada), baina gero gelditu egingo da.