Etiketaren artxiboa: BesteHizkuntzak

Bigarren egonaldi bat Napolin (eta 2)

-n -kargitaratuta
Erantzun

Posillipo

Diotenez, badira lekuak zerbait magikoa dutenak, indar telurikoak zeharkatzen dituztelako edo guk horrela imaginatzen ditugulako. Energia ematen duten lekuak omen dira, mina sendatzen dutenak. Izenburu horixe duen liburu bat izan dut eskuartean egun hauetan:  Lugares en los que se calma el dolor (mina sendatzen duten lekuak).  Lehen orrietan Posillipo ageri da. Posillipo (napolieraz, Pusilleco) auzo erresidentzial bat da, Napoliko mendixketan kokatua dagoena, badiari begira. Gertu Virgilio poetaren hilobia omen dago, eta parke arkeologiko bat, Pausilypon zeritzan erresidentzia bat zegoen lekuan. Pausilypon hitzak horixe esan nahi du: «mina sendatzen duen lekua». Izan ere, Napoliko badiaren ikusmirak benetako eragin sendagarria zuela sinisten baitzuten hango biztanleek.

Napoli antifaXista.

(1) Instagramen irakurrita: 

La lotta per il riconoscimento e la revitalizzazioe delle lingue minorizzate e lotta antifascista. Il fascismo non tollera la pluralità come, ad esemplo, quella linguistica.

Ulertzen da, ezta? Borroka antifaxista da hizkuntza gutxitua biziberritzeko eta onartua izateko borroka. Biba zuek!

(2) Beppe Fenoglioren “kontu pribatu bat” liburuan elkarrizketa bat dut azpimarratua:

—Nor zarete?

—Partisanoak –erantzun zion Meok.

—Esan dialektoz –eskatu zion agureak. Eta Meok dialektoz errepikatu zuen.

—Zein  arrazatakoak? Urdinak  ala  Izar Gorrikoak?

—Badogliotarrak.

Agure haren buruan, dialektoz hitz egiten bazuten, ezin ziren faxistak izan. Zer hobe partisanoak zirela egiaztatzeko, dialektoz mintzaraztea baino. Liburua euskaraz eskuragarri dago Katakrak agitaletxearen web orrian: https://katakrak.net/eus/argitaletxea/liburua/kontu-pribatu-bat

Hizkuntza biziberritzeaz

Han hemenka zenbait material eta proiektu ikusi ditut, napolieraren eta tokian tokiko hizkuntzen biziberritzeaz. Hiru esteka uzten dizuet kuxkuxeatzeko:

@de_vulgare, Italiako hizkuntz aniztasunaz

  • instagrameko profila: hemen
  • web orria: hemen
  • edo playlist bat spotify-n: hemen

@neapxita, napolierari buruz

  • instagrameko profila: hemen

Accademia napoletana

Pier Paulo Pasolini

Pier Paolo Pasolini “dialektoen” defendatzaile sutsua zen. Italiera zuen etxeko hizkuntza, baina amak friuleraz egiten zuen. Lagun batzuekin batera, Academiuta di lenga furlana sortu zuen. Friulera, harentzat, botereari aurre egiteko bide bat zen.

Ahotsak.eus web orrian, friulerari buruzko apunte batzuk entzun daitezke, 101 L proiektuaren barruan. Hemen: https://101l.ahotsak.eus/elkarrizketak/william-cisilino/101-088-010

Napolierarekin ere antzeko jarrera zuen. Napoliera harentzat hizkuntza bizia eta alaia zen, herriaren esentzia gordetzen zuena. Halaxe azaldu nahi zuen bere lanetan: «errealitate fisiko bat irudikatu nahi izan dut; nire begien aurrean suntsitzen diharduten errealitate bat, aipatu dugun genozidio horrek deuseztu nahi duen errealitate bat. Gizon izateko modu bat; begiratzeko modu bat; mintzatzeko, jokatzeko eta keinuak egiteko modu bat; dialektoz hitz egiteko modu bat… horixe da suntsitu nahi dutena». Napolitarrek, bere ustez, «gaur egun tribu handi bat osatzen dute, basamortuan edo sabanan bizi beharrean, Tuaregak edo Bejatarrak bezala, hiri handi baten sabelean bizi dena».

Bere ustez “dialektoek”, hizkuntza gutxituek, globalizazioaren aurkako erresistentzia hezurmamitzen dute.

Liburuak eta serieak

Leku bat ezagutu eta bertako kulturan sakondu nahi duzunean, hor hasten dira komeriak eta kontraesanak… Napoliko idazle ezagunak? Napolin grabatutako filmak edo serieak? Ziur aski (haien) hizkuntza hegemonikoan idatzitako liburuak aurkituko dituzu eta ziur aski (gure) hizkuntza hegomonikoan irakurtzeko eta ikusteko beharra izango duzu.

  • Bi idazle esanguratsu. Elena Ferrante eta Erri de Luca. Elena Ferrante pseudonimo bat da, hainbat liburu arrakastatsu sinatzeko erabili izan dena. Zurrumurruak zurrumurru, ez dago oso argi atzean zein dagoen. Obrarik esanguratsuena: L’amica geniale. Erri de Luca aspaldidanik egin zait deigarri. Figura bat da. Aostako AHTaren aurka hartu zuen jarreragatik da ezaguna. Napoli bereziki bere lehen liburuetan agertzen omen da. Nik neuk beranduago ezagutu dut: Imposible, La natura expuesta edo duela gutxi argitaratu duen El peso de la mariposa.
  • Bi serie. Napoli pantailan nola agertzen den ikusi nahi baduzu, bi serie aipatuko nituzke. Apurtxo bat bilatuz gero, biak ala biak aurkitu daitezke. Lehenik, La amiga estupenda, goian aipatu dugun L’amica geniale nobelan oinarritua. Oso ona. Soilik lehen denboraldia topatu dut. Bigarrenik, Los bastardos de Pizzofalcone, Maurizio De Giovanniren nobeletan oinarritua.

Bigarren egonaldi bat Napolin (1)

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hizkuntzak eta dialektoak

Aurretik ere komentatu izan dut. Hemendik ikusita, deigarri egiten zait Italiako soziolinguistikan dialektoen eta gutxiengoen hizkuntzen artean egiten duten bereizketa. Antza denez, “dialekto” esaten dute, ez italieraren aldaeratzat hartzen dituztelako; baizik eta, estandar finko baten faltan, continuum dialektal baten parte direlako. Ez dakit, bada… deigarri egiten zait.

Badirudi hiztunek berek ere izendapena onartu eta harrotasun puntu bat erantsi diotela. “Dialekto” hitzari esanahi berria eman diotela esango nuke. Berresanguratu egin dute.

Wikipedian bada mapa bat, non tokian tokiko aldaeren erabilera datuak ematen diren. Interesgarria iruditzen zait. Napolieraren erabilera, horren arabera, %20-30 bitartekoa da. Ez dago gaizki, ezta? Kontrapuntu moduan, berezia da iparralderago gertatzen dena; Toscanan, alegia. Italiera estandarra, neurri batean, Toscanako aldaeraren gainean eraiki zen. Biak hain gertukoak izanda, tokian tokiko aldera hori ezabatu egin da hiztunen kontzientzia linguistikotik.

Biziberritzea.

Italiako soziolinguistikari buruzko testutxo bat irakurtzeko aukera izan dut: Sociolinguistica dell’italiano contemporaneo. Horren arabera, badirudi berpizkunde moduko bat gertarzen ari dela tokian tokiko aldaeren inguruan. 1980 eta 1990eko hamarkadetan pentsatzekoa zen ia ziurra zela aldaera horiek guztiak denbora laburrean desagertzea. Oraindik ere litekeena da bizindarra galtzen jarraitzea, baina badirudi galera hori moteldu egin dela: datuen arabera, ez da handitu italieraren erabilera elebakarra familietan, eta, antza denez, handitu egin da tokian tokiko aldaerei buruzko balorazioa espazio publikoan.

Zertan da birbalorizazio hori? Artikuluan lau puntu aipatzen dira:

  • Balio komunikatiboa aitortzen zaie, oraindik ere hainbat kontestutan egunero erabiltzen direlako;
  • Balio espresiboa ere bai. Izan ere tokiak tokiko aldaerak baliabide espresibo garrantzitsu bat direla baloratzen dute. Funtzio ludikoa dute, kulturari eta sormenari oso lotua.
  • Balio sinboliko eta ideologikoa dute, erreferentziazko munduak eta balio soziokulturalak islatzen dituzten neurrian;
  • Eta tradizioen eta folklorearen gordailu dira.

Tokian tokiko aldaerek, hortaz, erabilera-espazioak irabazten ari direla aipatzen du artikuluak. Espazio publikoan gero eta nabarmenagoak direla. Publizitatean, esate baterako, edo egileak Lingue Esposte deritzon horretan: pankartak, graffitiak eta abar… Gazteen artean ere espazioa irabazten ari dira, komunikazio telematikoetan, esate baterako. Hiztun potentzialak komunikazio horietan hizkuntza erabiltzeko aukerak aurkitzen dituzte, nahiz eta beren gaitasuna perfektoa ez izan. Espazio seguruak dira, hizkera ez-perfektua erabiltzeko aukera ematen dutenak, inor lotsarazi gabe. Tokian tokiko hizkuntzei, gainera, balio erantsia aitortzen zaie: informaltasuna adierazten dute, benekotasuna, sustraiak lurrean izatea…

Identitatea eta berdintasuna

Irakurri dut Italian (ere) erregimen faszistak gogor jo zuela hizkuntza aniztasunaren kontra. Geroko konstituzioak diskriminaziorik eza aldarrikatu zuen, baita parte hartzeko eskubidea ere. Kontua da praktikan bi elementu horiek hizkuntza aniztasunaren kontra jokatu izan dutela sarri: inor ez diskriminatzeko aitzakiatan, denak berdinak izatea aldarrikatu dute (aniztasunik eza, alegia); eta estatuko aferetan parte hartzeko aitzakiatan, estatuaren hizkuntzan hitz egitea inposatu dute. Berdintasuna helburu, berdinkerian erori. Berdintasuna eta aniztasuna kontrajarri egin dute.

Jon Sarasuak oso ongi azaldu du afera. Demokrazia liberalek Frantziako iraultzaren ideietan dute oinarri. Frantziako estatuak bere printzipioak ezarri zituenean hiru balio erabili zituen: liberté, igualité, fraternité… Baina gramatika horrek hutsune nabarmena du. Laugarren elementu bat falta du: identité, alegia.

Duela gutxi, Yasnaya E Aguilar Gasteizen egon zen, Garabide eta Unesco katedraren eskutik, bere liburua aurkezten: “Ää : manifiestos sobre la diversidad lingüística”. Harritu egin zen Espainako estatutan hizkuntza eta identitatea bereizten dituzten pertsonak daudela jakin zuenean (are gehiago, horietako batzuk akademikoak izanik). Haren ustez astakeria bat da, guztiz defendaezina… eta pentsaezina ere bai: “Baina… nola argudiatzen dute? Zeintzuk arrazoi ematen dituzte? Nola da posible? Nola ukatu daiteke ageri-agerian dagoena?”.  Negazionismoa deitu zion horri. Negazionismo horren arabera, hizkuntzak komunikatzeko tresna hutsak dira, eta ez besterik; ez dute identitateekin zer ikusirik, ezta justizia sozialarekin ere. Gatazka ukatu egiten da.

Haren ustez, identitatea norberaren baitan “eraman” egiten da, ezin da “definitu”. Zaila da identitatea zer den azaltzea. Izan ere, asko dira definitzen gaituzten ezaugarriak. Identitatea, izatez, bereizi egiten gaituzten ezaugarri guztien azpimultzoa da. Adibide bat azaldu zuen: “Hemen gauden guztiok lurtarrak gara. Baina lurtarra izatea ez da gure identitatearen ezaugarri bat, gure artean estralurtarrik ez badago, behinik-behin (barreak). Beste kontu bat litzateke hemen gure artean estralurtar bat agertuko balitz… Orduan bai, orduan lurtartasuna gure identitatearen parte izatera iritsiko litzateke”.

Hizkuntza kolonialismoaz zertxobait

-n -kargitaratuta
Erantzun

(1)

Euskaltzaindiak Allande Sokarrosen omenez argitaratu duen liburua irakurtzen ari naiz: bere testu batzuk, zenbait elkarrizketa eta lagunen testigantzak ageri dira bertan. Jakin aldizkaritik jasotako testu batean (151 zk.) euskaldunok herri kolonizatua garela dio Allandek:

Euskara da zokoratua eta baliabiderik gabe utzia den hizkuntza eta, aldiz, euskaldunak, euskal hiztunak gara euskaldunen zokoratzaile bezala agertzen garenak euskaraz mintzatzeagatik… Edo, beharbada, guk geuk geure buruari zokoratzaile izatea egozten diogu oharkabean. Kolonizatuaren sindromea nonbat… Albert Memmi gogoetalari eta idazle tunisiarrak hain ongi aztertu duena “Portraut du colonisé” saiakera entzutetsuan.

Irakurri dudan apurragatik, Albert Memmi nahiko polemikoa suertatu zen gerora, Palestinaren okupazioaz egin zuen defentsa sutsuagatik. Baina horrek ez die baliorik kentzen kolonizazioari buruz idatzi zituen hasierako testu horiei.

Txillardegik Albert Memmiren testu bat euskaratu zuen aspaldian: kolonizatuaren ezaugarria izenekoa, hain zuzen. Senez aldizkarian eskuratu daiteke, 43. zenbakian: hemen.

(2)

Joseba Sarrionandiak ere kolonizazioaz hitz egin du, Anboto aldizkarirako egin dioten elkarrizketan:

Nerabeak eta beste guztiak erdaraldi etengabean bizi gara. Kolonizaturik gaude; hain kolonizaturik ze, kolonizaturik gaudela ere ezin dela esan. Dena normal dagoela esan behar dugu, eta egiten duguna libreki aukeratzen dugula. Jarrera antikoloniala erretorikoa ez denean txarto ikusita dago, kolonialismoa unibertsala delako, eta badakizu kolonizatuak korrektoa izan behar duela onartua izateko. Ez dut ez apokaliptikoa ez integratua izan gura. Baina arazo soziolinguistikoak ditugu, eta arazo linguistikoak, eta arazo politikoak, eta arazo ekonomikoak, eta arazo kulturalak. Eta oso guai daude gure euskaraldiak gure erdaraldian. Baina euskaldunok dena dugu egiteko.

Zer pentsatua ematen du. Ez zaizue iruditzen?

(3)

Ngũgĩ wa Thiong’o idazleak  gogoeta interesgarriak egiten ditu kolonialismoaz, “Descolonizar la mente” bere liburuan (sentitzen dut… gaztelaniaz eskuratu nuen). Bere ustez, kolonialismoaren lorpenik handiena da gure kulturari lotsaz begiratzea, eta gu guztiok beste kultura nagusiago bati begira jartzea. Ustez globala den kultura mendebaldetarra (edo amerikarra, frantziarra, espainiarra…) erdigunean jartzen du kolonialismoak; eta gurea zokoratu egiten du. Ngũgĩ wa Thiong’o-k erdigune hori mugitu beharra aldarrikatzen du: geure kultura geure erdigunean jarri bai, baina gainerako kulturei begirunez begiratuz. Erdigune anitzak behar ditugula dio, eta ez beste erdigune absolutu bat. Polizentrismoa defendatzen du. Aniztasuna. Kultur aniztasuna eta hizkuntza aniztasuna: bai giza-irudimena areagotzeko eta bai herri txikiak zapalkuntzetatik askatzeko.

(4)

Parisko kafetegi batean bi gazte afrikarrekin izan zuen elkarrizketa kontatzen du Txillardegik “Kronikak” liburuko testu batean. Kolonialismoaz, gazteek honela argudiatzen zuten:

Noski! Europarrok ez duzue Afrika konprenitzen. Hura oso da diferentea, zinez. Gure artean, esate baterako, inon ez da gertatzen inork norberaren hizkuntzaz besterik ezer ez jakitea. Han denok dakizkigu, geureaz gain, eta gutxi gorabehera bederen, bi, hiru, are lau hizkuntza ere; eta horrela inguruetako etnia guztiak, praktikaren eta egiazko bizieraren mailan, oso loturik daude, gaurko Europan sumatu ere egin ezin daitekeen eran.

Hori ote da Ngũgĩ wa Thiong’o-k defendatzen duen aniztasuna? Nago Euskal Herrian ere aniztasunaren ikuspegi propio bat lantzea komeni zaigula. Geure kultura geure erdigunean jartzeko lanean jarraitu, eta beste kulturen erdiguneak estimatu.

(5)

Testu gehiago hemen:

Lau egun Napolin

-n -kargitaratuta
1

Joan den azaroan Napolin egun gutxi batzuk emateko aukera izan nuen. Horren bueltan jasotako hainbat apunte ekarri nahi izan ditut koadernora, flash moduan besterik ez bada ere.

Hizkuntza aniztasuna Italian

Orain dela zenbait hilabete honako irudi hau ikusi nuen sare sozialetan.

Wikipediatik aterata dago; hemendik: https://eu.wikipedia.org/wiki/Italiako_hizkuntzak. Deigarria da. Irudi batek mila hitzek adina balio du.

Soziolinguistika ofiziala

Soziolinguistika ofizialak onartu egiten du Italiako egoera linguistikoa oso frakmentatua dela. Hori horrela gertatzen da –diskurtso “ofizial” horren arabera– “batasun politikoa” eta “estandarizazio linguistikoa”, biak ala biak, berandu “gertatu” zirelako. (Ezin dut komilla gehiagorik erabili).

Esan ohi da italiar hiztunek lau erregistro erabiltzen dituztela:

  • Italiera estandarra, batua
  • Tokian tokiko italiera (erregionala), ziur aski, tokian tokiko hizkuntzaren eragina jaso duena.
  • Koine dialektala (dialekto erregionala). Koine tokian tokiko nolabaiteko hizkuntza komuna da, hainbat “dialekto” nahasten lortzen dena. Ingurune urbanoetan garatzen da bereziki.
  • Tokian tokiko “dialektoa“. Batez ere landa eremuan mantentzen da.

Konplexutasun horren baitan, egoera egonkor samarra dela aurkeztu ohi dute. Gutxitan azaltzen dira horren atzean dauden botere-dinamikak.

Hizkuntza vs. dialektoa

Italian, soziolinguistika ofizial horren arabera, hizkuntza gutxituak eta dialektoak daude. Hizkuntza gutxituak enklabe linguistikoetan biltzen dira, gehien bat mugetatik gertu, eta muga horien gorabeherekin zerikusia dute neurri handi batean: frankoprovenzera, okzitaniera, piemontera, liguriera, friuliera… Dialektoak bestelakoak dira: italieraren jatorri bera dute, baina prestijio ezberdinak. Estandarrak hainbat dialekto hartzen du bere baitan.

Zorionez, klasikoa da hizkuntzen eta dialektoen arteko ezberdintasuna zalantzatan jartzen duen ideia. Italiako dialekto guztiak aldi berean sortu ziren latinatik, erromako inperioa desegin zenean. Ezberdinak dira azpian zuten sustratoagatik (adib. Toskanan pentsatzekoa da sustratu etruskoa egongo zela) eta gerora izan duten historiagatik. Zergatik batek hizkuntza-izaera eskuratu eta besteak dialektoak izatera mugatu? Garbi da erantzuna ezin dela linguistikoa izan.

Napolierak 7.500.000 hiztun ditu eta Italiako bigarren hizkuntza da. Garai batean lingua franca izan zen New York-era emigratzen zuten italiarren artean.

Ongi etorri Hegoaldera

“Bienvenido al Sur” umorezko film bat da (izenburua gaztelaniaz jarri dut, horrela ikusi nuelako). Zinema arina da, pretentsio handirik gabekoa. Funtzionario italiar baten gorabeherak kontatzen ditu. Hankasartze baten ondorioz Napoli aldera bidali dute zigortuta. Haren beldurrak eta haren bizipenak kontatzen dira filmean. “Ocho apellidos vascos” filma etorri zait burura. Planteamendua berdin-berdina da. Ustez bi kulturen arteko talka islatu nahi du era amablean. Emaitza, ordea, kolonialista da erabat. Topiko guzti-guztiak islatzen ditu: napolitarra funtsean jende ona da: hezigabea eta kulturagabea, baina jende ona. “Basati onaren” mitoa elikatzen du alegia. Bitxia da hizkuntzari ematen dioten tratamendua. Animatzen bazarete, ikusi… baina ez ahaztu begirada kritikoa.

Zinemaz ari garela… noiz edo noiz zalantza bat izan dut: dialektoa edota tokian tokiko hizkera nola doblatu beste hizkuntza batera? Napolieraren agerpena nola agerrarazi gaztelanieraz? Nola itzuli behar dira napolierazko testu-zatiak edo esamoldeak? Imajinatzen dut gehienetan tokian tokiko hizkera ez-formaltasunarekin, ahozkotasunarekin eta argotarekin lotzen dela, eta horrekin nahikoa dela: aldaera diatopikoa diastatiko bihurtzen da eta kitto. Beste kontu bat da helburua denean tokiko hizkera horren beraren existentzia azpimarratzea. Gai interesgarria iruditzen zait. Adibiderik ezagutzen duzue, euskararen kasuan?

Zinema eta hizkuntzaren biziberritzea

Hile honetan bertan Linguapax Review aldizkaria argitaratu da: 2022 urteari dagokion zenbakia, hain zuzen. Zinemari eta hizkuntzaren biziberritzeari buruzko zenbaki monografiko bat da. Interesgarria. Kasualitatez Napolierari buruzko artikulu bat argitaratu dute bertan: “O Nnapulitano, lengua scarpesata: dô cinnema â ficscionna”. Massimiliano Verdek, Accademia Napoletanako presidenteak, idatzi du.

Napoliko zinemaren historiari errepaso bat egin ondoren, egilea kexu da, gaur egun zineman napoliera agertzen denean, oso ideologia linguistiko negatiboekin lotzen delako. Haren esanetan, hizkuntza folklorearekin, indigenismoarekin edota bortizkeriarekin lotzen dute etengabe. Indigenismoa ageri da lehen komentatu dugun “Ongi etorri hegoaldera” pelikulan. Bortizkeria, “Gomorra” serie ezagunean, esate baterako.

Ezagutzen duzue Gomorra, ezta? Bost denboraldi dira eta, egia esatera, ideologiak alde batera utzita, oso ikusgarria iruditzen zait. Ez dut spoiler egingo; bitxikeria bat kontatu besterik ez. Kontua da amaierako sintonia napolieraz kantatua dagoela: “Nuje vulimme na Speranza“. Youtuben bada bideo bat, abestia italieraz eta napolieraz azpititulatua ageri duena. Ahal baduzue, entzun eta irakurri. Oso ariketa didaktikoa iruditzen zait, hizkuntza bien arteko aldea ikusteko: https://youtu.be/zO_70ooPRwg

Linguapax Review pdf formatuan eskuratzeko, hemen: https://www.linguapax.org/linguapax-review-ca/

Musika eta hizkuntza

Wikipediaren arabera, Italiako kantugintza klasikoarekin identifikatzen ditugun kantu ezagun asko eta asko, napolieraz kantatzen dira: O sole mio edo Funiculi, funiculá, esate baterako. Bada musika talde bat, L’Arpeggiata, oso esanguratsua dena bere proiektuetan goi-mailako musikariak biltzen dituelako. Musika barrokoa lantzen du era berritzailean. Album oso bat du Napoliko (eta napolierazko) kantuei dedikatua: Alla Napoletana. Hemen entzun ahal da: https://youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_laCx-BaGc0E1Ug9ShZeOGXiOKKoZf5g2I

Liberato ere napolieraz abesten duen musikari bat da. Hip-hop egiten du. 2017an atera zuen lehen singlea eta arrakasta lortu zuen berehala. Berezia da anonimatoaren aldeko apustua egiten duelako eta inoiz ez duelako bere benetako identitatea aitortu. Hau izan zen bere lehen lana: https://youtu.be/73Ns52Cb7_A

Eta hau oso-oso gainetik begiratuta. Bitxia da ze gutxi dakigun horren urrun ez ditugun hizkuntzei buruz!

12 film, hizkuntza aniztasuna maitatzen ikasteko

-n -kargitaratuta
Erantzun

2019. URTEA hizkuntza autoktonoen nazioarteko urtea denez, Linguapax-ek eta Kataluniako filmotekak zinema ziklo txiki bat antolatu dute Bartzelonan, hizkuntzei buruz gogoeta egiten duten zenbait film erakusteko. Proposamen interesgarria iruditu zait. Oso film ezberdinak dira haien artean, baina funtsean oinarri bera dute: nola edo hala, hizkuntza aniztasuna ontzat ematea eta defendatzea.

Hiru hauek osatu dute zikloa:

  • Le brio – Yvan Attal, 2017
  • Champ d’honneur – Jean-Pierre Denis, 1987
  • Arrival – Denis Villeneuve, 2016

Duela hilabete batzuk ikusitako filma etorri zait burura: Sueño en otro idioma. Bertan, hizkuntzalari gazte bat oihanera iritsi da, hiltzear dagoen zikril hizkuntza ikertzera. Bi hiztun besterik ez da geratzen: Evaristo eta Isauro. Eta, hara non, 50 urte daramatzate haserre, elkarri hitzik esan gabe. Bi agureak adiskidetzen saiatu behar du, hizkuntza gal ez dadin. Youtuben trailer bat ikusi ahal duzue. Hau da erreferentzia:

Pere Mayans irakasle eta soziolinguistak blog bat idazten du VilaWeb plataforman: Blog sobre llengua i societat. Tarteka,  “Pel·lícules per treballar la sociolingüística” izenburuko artikuluak idazten ditu bertan: “soziolinguistika lantzeko filmak”, alegia. Askotariko gai eta egoerak azaltzen ditu: hizkuntza autoktonoak han eta hemen, katalanaren egoera frankismo garaian, Australiako hizkuntzak, Irlandako gaelikoa, Kanada eta abar.

Zortzi idatzi ditu dagoeneko. Honako hauek:

Hortaz, kasik ohartu gabe, hamabiko bilduma osatu dugu. Gehiago bururatzen zaizkizue? Zerrenda osatu nahi baduzue, otoi, erantzunetan utzi proposamenak. Eskerrik asko!

Zertaz ari gara, normalizazioaz ari garenean?

-n -kargitaratuta
Erantzun

URTZI URRUTIKOETXEAK Hitz Adina Mintzo zikloaren barruan emandako hitzaldi baten izenburua da: «Zertaz ari gara hizkuntza normalizazioaz ari garenean?». Berria egunkarian azaldu zuen bere tesia: «Gaztelaniaren makulua erraz onartzen dugu euskaldunok». Halako des-ikaste prozesu bat planteatzen du; zenbaitetan gaztelaniari uko egiteko prest egotea; gaztelaniaren des-hazkunde bat, nolabait esatearrren.

Normalizazioaz Urtzik azaldu zuen terminoa batez ere gure inguruan errotu eta zabaldu dela: gurean, Galizan eta Herrialde Katalanetan. Hemendik kanpo bestelakoak erabiltzen dira usuago: aménagement linguistique, language planning, language policy…  Agidanez, beste askotan bezala, hizkuntza normalizazioaren terminoa zein kontzeptua soziolinguistika katalanatik heldu zaigu.

Soziolinguistika hiztegiaren arabera, normalizazioa da minorizazio-egoeran dagoen hizkuntza egoera horretatik atera eta gizarte-esparru eta funtzio guztietara hedatzeko prozesua. Egokia iruditzen zait, baina badakit terminoak berak ezadostasunak sortu dituela batean zein bestean.

Jakin aldizkariak uda partean antolatu zuen “Euskara, generoa, jatorria eta klasea gurutzatzen diren lekuan” izenburuko jardunaldian Maria Reimondez idazle eta itzultzaile galegoari normalizazioaz galdetu zioten: normalizazio linguistikoaz zein kulturalaz, gaizki ulertu ez banuen. [Hemen]. Hitzak sentimendu kontraesankorrak sortzen dizkiola esan zuen. Azaldu zuen Feijooren gobernuak normalizazio izena ezabatu nahi izan zuela nonnahitik, eta ikastetxeetako normalizazio taldeak dinamizaziorako taldeak bihurtu zituela. Dinamizazioa kontzeptu neocon-agoa da, antza. Alde horretatik, Mariak defendatu zuen normalizazioaren ikuspegia  iraultzailea dela, galegoa arlo guztietan presente egon behar dela aldarrikatzea baita.

Aitzitik, Feijooren munduan bizi nahi ez dugun pertsonen ikuspegitik, kontzeptuak kezka bat edo beste sortzen diola aitortu zuen; izan ere, zer da, bada, normala izatea edo zerbait normal egitea? Gaia literaturara eramanda, literatura bioaniztasun handiko lekua izan behar duela aldarrikatu zuen, eta hor normalek zein anormalek… denek behar dutela lekua. Txepetxek ere antzeko ideia bat zabaldu zuen inoiz, ezta? Zer da normala? Gaztelania? Gure buruari zer nahi dugun galdetzea gomendatzen zuen. Inguruan ikusten dugun berdina baina “euskaraz”? Bai? Merezi du? Ez ote da garaia beste zerbait pentsatzeko?

Ni neu ez nau normalizazio terminoak kezkatzen. Jaurlaritzaren eskutik, ikastetxeetan lantzen den Ulibarri programak oraindik ere horrela definitzen du bere burua: Hizkuntza Normalkuntza Programa.

EAEko jaurlaritzak izen arranditsuagoa hautatu zuen bere garaian: Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia. Arranditsua bai, baina ez zen izen itsusia. Niri Benito Lertxundiren abestia ekartzen zidan gogora: “arantzak kendu nahi dizkio, bizi berri bat eman“. PSEk Eusko Jaurlaritza hartu zuenean, ordea, Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia EBPN izatetik ESEP izatera: Euskara SUSTATZEKO Ekintza Plana, alegia. Neocon-agoa?

Sentitzen dut, baina aitortu beharra dut SUSTATU hitza ez dudala gogoko. Milaka aldiz idatzi behar izan dut ehunka txosten, memoria, justifikazio, kartel eta mezu elektronikotan. Tarteka, inor begira ez dagoenean, SUSTATU hitza ezabatu eta beste bat jarri izan dut bere lekuan: gehienetan INDARTU, SENDOTU edo horrelakoren bat, askoz hobeak ez direla jakin arren. Noiz edo noiz NORMALIZATU hitza idaztera ere animatu naiz.

Hirien soziolinguistika eta dibertsitate konplexuak

-n -kargitaratuta
Erantzun

400-1462982233-KARTEL A3 WEBRECODE Europako Zientzia Fundazioak finantzatzen duen ikerketa-programa bat da, dibertsitateak ikertzea helburu duena. Akronimo bat da: “Responding to Complex Diversity in Europe and Canada”. Ideia hori bera defendatzen du: egungo dibertsitatea, lehengoarekin alderatuta, askoz konplexuagoa da. Programaren helburua da horren eragina aztertzea hainbat arlotan: dibertsitate linguistikoan eta hizkuntza politiketan, besteak beste.

Peter Kraus Augsburg-eko Unibertsitateko irakaslea da eta ikerketa-talde horretan parte hartzen du. Hitzaldi interesgarri bat eman berri du Migrazioak eta Europako Gutxiengo Kultural eta Linguistikoak izeneko jardunaldiaren baitan: ‘Dibertsitate konplexua, immigrazioa eta hizkuntza-politika’. Interesgarria iruditu zait, eta asko ikasi dut. Hona apunte batzuk:

  • Garai bateko dibertsitateari elementu berriak erantsi zaizkion neurrian, are konplexuagoa bihurtu da. Dibertsitate konplexua, batez ere, fenomeno urbanoa da: hirietan aztertu behar da bereziki. Dibertsitate konplexu horrek hirietako egoera linguistikoan duen eragina eta  hizkuntza politika ezberdinen ondorioak aztertzea da soziolinguistikak dituen erronka handienetako bat, ziur aski.
  • Hirietako dibertsitate linguistikoa ez da egoera berria. Atzera begiratuz gero, hiri eleanitzak erabat arruntak izan direla ageri da. Irakasleak adibide bat aipatu du: Vilnius. Lituaniako hiriburua da, baina 1926. urtean inork gutxik hitz egiten zuen lituanieraz bertan; errusieraz ere jende gutxik. Poloniera eta yiddisha ziren hizkuntza hedatuenak. Ekialdeko edota Erdialdeko Europan erabat arrunta zen egoera hori: okindegira joan eta —esate baterako— ogia polonieraz eskatzea; handik eskolara, eta alemanaz ikastea; eta etxean, familiarekin ,yiddishaz aritzea. Bizimodu eleanitz arrunta eta erabat bideragarria zen.
  • Azken mendean, ordea, homogenizazio kulturala nagusitu zen Europako modernitatearen paradigma gisa, harik eta Europako periferiatik eta beste kontinenteetatik etorritako migrazioak heterogeneitate berria sortu duen arte.
  • RECODE programak horrelako errealitateak ikertu nahi ditu, egoera konplexuak. Horretarako, bere baitan gehiengo baten eta gutxiengo baten arteko botere harremanak gordetzen dituzten hiriak bilatu dituzte, gero, migrazioen eraginez, dibertsifikazio berriak izan dituztenak: heterogeneotasun ‘zaharra’ eta ‘berria’ konbinatzen dituzten hiriak, alegia.
  • Peter Krausek, ildo horretatik, Helsinki eta Bartzelonako egoerak aztertu eta alderatu egin ditu. Bi kontu egin zaizkit deigarriak:
    • Helsinkin finlandiera eta suediera dira hizkuntza ofizialak, eta eskolak horren arabera antolatzen dira. Immigrazioaren hizkuntzek babes zabala dute (Integrative multilingualism), eta eskoletan immigranteen familia hizkuntzaren irakaskuntza bermatzen dute, horretarako eskaera nahikoa dagoen lekuetan: finantzazioa bertoko udalak hartzen du bere gain. Bartzelonan teoriaz antzeko zerbait defendatzen bada ere, aparteko finantzazioa bilatu beharra dago, ez baita horretarako baliabiderik bermatzen.
    • Dena den, datu azpimarragarria da Bartzelonako immigranteen % 40k bi hizkuntza nagusiak dakizkitela: katalana eta gaztelania. Helsinkin egoera bestelakoa da: oso gutxi dira finlandiera eta suediera, biak, ikasi dituzten migranteek. Krausen ustez —paradoxikoa bada ere—  Katalunian gatazka linguistikoa ageri-agerian egoteak badu horrekin zerikusia.
  • Ondorio interesgarri bat iradoki du. Bere ustez, egoera berri horretan arazo nazionala transnazionalizatu egiten da, eta transnazionala nazionalizatu. Fenomeno osagarriak dira: batetik, garbi ageri da dilema gaur egun ezin dela soil-soilik katalana vs. gaztelania izan, Bartzelonan hizkuntza ugari baitago bi horiez gain; bestetik, kanpotik etorritako hiritar horiek hautuak egitera behartuta ikusten dute beren burua (Kataluniako independentziari buruzko galdeketetan, esate baterako).

Gehiago jakiteko:

Balantze linguistikoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Imagen1Sarri garrantzizkoa da jakitea izen bakoitzaren atzean zein kontzeptu izkutatzen dugun. Izenak izana zor. Izanak izena du. Garai batean, ziklo baten amaieran, balantzea egin ohi genuen. Egun, ez… egun, memoria egiten dugu: oroit-idazkia. Balantzea ekonomizistegia da, antza.

Halaxe da. Balantzea da negozio baten aktiboa eta pasiboa parez pare jartzea, negozioaren egoera zein den aztertzeko. Balantzea prozesu edo egoera bateko zirkunstantzien eta faktoren ikerketa konparatiboa da, prozesuaren balizko bilakabidea aurreikusteko. Balantze bat bi zutabetan irudikatzen dugu: aldeko faktoreak eta kontrakoak; alde sendoak eta ahulak. Balantze batek aukera ematen du begiratu bakar batean non gauden ikusteko.

Kataluniako Plataforma per la llengua elkarteak lan interesgarria argitaratu berri du, izenburu luze-luzea badu ere:

Balances lingüístiques entre el català i el castellà en les pràctiques institucionals i en els reconeixements legals de l’estat espanyol. Llibre blanc sobre el tractament del català respecte al castellà a l’estat espanyol. Balances Lingüístiques (pdf)

Azterketa konparatibo bat da, hainbat arlotan gaztelaniaren eta katalanaren arteko balantzea egiten duena: a) estatuaren oinarri linguistikoak; b) estatuaren irudi instituzionala, herritarrekiko harremanak, eta hizkuntzaren erabilera territoriala; c) enpresa publikoak; d) Europar Batasuna eta hizkuntzaren proiekzioa nazioartean; e) irakaskuntza; e) justizia; f) hedabideak; g) enpresa eta kontsumoa. Orotara 113 kasu adierazgarri aztertzen ditu.

Egileen ustez, katalanaren tamaina eta bizitasun bereko beste hizkuntzekin alderatuta, erabat anomaloa da katalanak bizi duena. Tamalez, eta estatuaren partetik borondate gutxi ikusten dute “erregimen linguistiko” anomalo hori gainditzeko.

El nostre, valencià; el català, de tots

-n -kargitaratuta
Erantzun

DSC02971Gazte(ago) ginela arbuiatu izan ditugun opor-moldeetara makurtu izan gara azken urteotan. Umeak… badakizue 😉. Eguzkia, hondartza, hotela, piszina… Marc Augé antropologoaren lana gogoratzen duzue? Ez-lekua kontzeptua sortu zuen trantsitorioak izategatik lekua izena merezi ez duten lekuak izendatzeko. Leku antropologikoak dira, Augè-ren ustez, harremanetarako espazioak direnak, berezko identitatea dutenak, alegia. Ez-lekuak bestelakoak dira. Ez-lekuak dira, esate baterako: autopistak, hotelak, aireportuak edota supermerkatuak… Hondartzak ere… susmoa dut hondartzek ere badutela ez-lekua izatetik asko.

Valentziatik gertu egon gara. Hoteletik hondartzarako bidean, amona bat zetorren gure atzetik, 3-4 urteko bilobarekin. Elkarrekin hizketan ari dira. Atzera begiratu dugu, hau entzundakoan: “Xiquet, parla valencià”. Kontxo… borroka bera hemen ere! Portzierto… Ohartu zarete? Soziolinguistika katalanak garrantzi handia izan du gurean… baina valentziarrak izan dira gure erreferente nagusiak: Aracil, Ninyoles…

Oporretara etorri aurretik, Diversia aldizkariak hizkuntzari buruzko monografiko bat argitaratu zuen: La llengua catalana del present al futur. Aldizkaria Pompeu Fabra Unibertsitateak argitaratzen du, dibertsitate sozialari buruzko katedraren bidez. Herrialde Valentziarrari buruzko artikulua Toni Mollà kazetari eta soziolinguistari egokitu zaio. Hemen eskuratu daiteke: www.upf.edu/diversia/_pdf/Pais_Valencia.pdf

Toni Mollà-ren ustez, soziolinguista batek oso kontuan izan behar du espazio publikoaren gaur egungo krisia. Izan ere, politika instituzionalek –politika linguistikoek barne– espazio publikoa hartu behar dute oinarritzat: espazio fisikoa (kalea eta plaza), espazio mediatikoa (hedabideak) eta espazio birtuala (Internet). Toni Mollà-ren iritziz, politika komunikatiboetan zein politika linguistikoetan errentagarritasun soziala eta kohesio soziala bilatu behar dira. Bere ustez, Herrialde Valentziarrean bada defizit identitario garrantzitsu bat, komunikazio-sare konpartituen faltarekin zerikusia duena.

Beste formatu batean bada ere, Valentziako hizkuntza egoeraz asko ikasi daiteke Què ens passa, valencians!? dokumentala ikusirik. Bertan, Alina Moser alemaniar gazteak, aurreko dokumental batean herrialde katalanetako hainbat lurralde furgonetaz bisitatu ondoren, txirringa hartu eta herrialde valentziarra bisitatzeari ekin dio, valentzieraren osasun-egoeraren berri emateko. Esan bezala, alemaniarra da Alina Moser, eta ez daki gaztelaniaz; katalanez bai. Merezi du dokumentala ikustea. Oso-osorik ikusi daiteke youtube-n: hemen