Etiketaren artxiboa: Antropologia

Hiltzen ari diren munduak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Alcarràs

Alcarràs filma ezin izan nuen zineman ikusi. Abuztuan izan dut plataformetan ikusteko aukera. Zeozer irakurria nuen aldez aurretik: mundu baten amaiera islatu nahi zuela (nekazaritza-mundua, alegia)… aktore-taldea osatzeko, benetako familia bat bilatu nahi izan zutela (edo, behinik behin, talde profesionala ez izatea, baizik eta herritar arruntaz osasutakoa)… modu malguan grabatu zela, gidoi finko eta zorrotz bati jarraitu gabe… eta beste hainbat gauza.

Emaitza oso ikusgarria izan da. Berritzailea, alde askotatik.

Sare sozialetan eta komunikabideetan, goian duzuen fotograma erabili da bereziki. Esanguratsua. Ondo hautatua. Familia osoa, bere lurrei begira, beren mundua nola desagertzen ari den ikusten.

Irudi bakar batek istorio oso bat laburbil dezake.

/…/

Euri Horia

Hau ere mundu baten amaierari buruzkoa da. Julio Llamazarasen aspaldiko nobela bat da “Euri Horia” (La Lluvia Amarilla). Wikipediaren arabera 1988an argitaratu zen. Nobela? Ez dakit, bada. Narrazio poetiko bat dela esan izan da. Llamasaresek Pirineoetako herriak nola husten ari ziren islatu nahi zuen bertan. Hizkuntza eta egitura aldetik oso narrazio aberatsa da eta oso giro berezia sortzen du. Gaiaren aldetik, malenkoniaz dago beterik: herriak hustutzea, bakartasuna, denboraren iragana… Izenburuak udazkenean erortzen diren hosto lehorrei egiten die erreferentzia.

Protagonista Andres da, Ainielle herriko artzain bat: bertako azken biztanlea, herria erabat hustu aurretik. Ainielle herria aragoieraren eremu linguistiko historikoan kokatua dago. Kritikaren bat irakurri dut arrazoi horrengatik, hain zuzen: izan ere, narrazioa lehen pertsonan dago, eta  –batzuen ustez– zaila da bertako artzain batek halako hizkuntza aberatsa erabiltzen duela sinistea. Horrek, kritika horien arabera, sinisgarritasuna kentzen dio narrazioari.

/…/

Paniceiros

Udaberrian Asturias aldera egin nuen txangotxo bat baliatu nuen Historia Universal de Paniceiros liburua berriro irakurtzeko. Jatorriz asturieraz idatzita dago, baina gaztelaniaz ere topatu daiteke. Istorio laburrak dira; baina zaila da poesia, narrazioa edo entsaioa ote diren bereiztea. Baten batek narrazio kostumbristak direla esango luke, baina ez zait iruditzen. Hori baino askoz gehiago dela esango nuke. Hor ere Xuan Bellok antzeko motibazio bat aitortzen du: “Ikusi nuen nola ari zen mundu bat hiltzen, eta horren berri eman nahi izan nuen”.

Umoretik ere asko du, baina esango nuke tonu eta giro lanbrotsua eta malenkoniatsua nagusitzen dela. Lainoa/lanbroa omen da Asturias hobekien laburtzen duen sinboloa. Xuan Belloren arabera, lainoa “arimaren sentimendu bat da”, gogo-aldarte bat. Lainoa misterio-estalki baten modukoa da. Erraza da lainoan galtzea, bidea ondo ezagutzen baduzu ere. Mendizaleek hori ondotxo dakite. Xuan Bellok dioen bezala, lainoak espazioa eta denbora deuseztu eta ezabatu egiten ditu, erabat eta eraginkorki.

/…/

Gure Paniceiros

Duela hainbat urte, Lorea Agirrek liburu horren irakurketa propioa egin zuen Koldo Mitxelena kulturgunean, “berrirakurtzen” saioaren barruan. Hemen ikus daiteke: (https://www.youtube.com/watch?v=Vr1TwUn2kHQ). Oso ariketa polita egin du bertan: Paniceiros eta Euskal Herria alderatu, haren ustez, gurean ere, mundu bat joan badoakigulako, gure begien aurrean, kasik ohartu gabe.

Besteak beste, Joseba Sarrionandiaren poema bat ekarri du, Ruper Ordorikaren musikarekin:

Eta badoaz urtaroak,
Eta gu ere bagoaz,
Geroago eta gutiago
Gara ginenak,
Gero eta urrutiago
Ginena
Zer geratuko da gerorako?
Leku izenak agian,
Ez besterik: Ursouia, Itchasou, Irouleguy, Aussurucq eta Tchoko
Jendeak misterio aire batekin
Ahoskatuko ditu leku izenok...

/…/

Non lurrartu?

Etxean, mahai gainean, ireki gabe, Bruno Latour filosofoaren liburu bat daukat: Donde Aterrizar.

Izenburuak oso metafora potentea du atzean:

“Gure zibilizazioa lurretik aireratu da, hegazkin supersoniko batean eroso bidaiatuko balu bezala. Lehenik, leihatilatik begiratzean, kotoizko hodeiak ikusten ziren, eta eguzki-izpien dirdira. Baina, poliki-poliki, hodeiak beltz bihurtu dira, eta urrutian trumoiek ekaitza datorrela iragarri dute. Lurreratu behar da. Premiazkoa da. Baina non? Lurra desagertu egin dela ematen du, hain urrun dago-eta”

/…/

Kritika sortzailea

-n -kargitaratuta
Erantzun

Jacqueline Urlak artikulu interesgarri bat argitaratu berri du “Anuario de Glotopolitica” aldizkarian: Una crítica generativa de la gubernamentalidad lingüística. Jacqueline antropologoa da eta askotxo ikertu ditu euskalgintza eta euskararen biziberritze-prozesua. Haren hitzetan esateko, erresistentziaren etnografia egin nahi izan du. Liburu bat argitaratu zuen 2012an: Reclaiming Basque: Language, Nation, and Cultural Activism.

Haren ustez, ikerlariaren zeregina ez da (soilik) erresistentzia legitimatzea, baizik eta kritika sortzailea egitea (kritika generatiboa, esaten du berak): pentsamendu, afektu eta ekintza eraldatzaileak mobilizatzea, prozesuek aurrera egin dezaten. Hori horrela, ikerketaren funtzioa, bere esanetan, ez litzateke prezeptiboa izan beharko. Kontrara, problematizazioa litzateke helburua: argiak eta jakinak diruditen ekintzak eta diskurtsoak problematizatzea, eta dagoneko baliagarriak ez direla sentiaraztea.

Antropologiari buruzko testu anitzetan gertatzen zaidan modura, testu apurtxo bat abstraktua iruditu zait, eta ez dakit den-dena ondo ulertu dudan. Hainbat ideiarekin geratu naiz:

  • Erreproduzioaren tesiari erreparatzea gomendatzen du. Izan ere, ustez eraldatzaileak diren praktikak sarritan ideologia linguistiko hegemonikoak erreproduzitu egiten dituzte, oharkabean. Estandarizazio prozesuak, esate baterako, hegemonikoa den ideologia monoglosikoa indartzeko arriskua ekar dezake, eta aniztasunaren ideia ahuldu.
  • Gobernamentalitate linguistikoaren ideia aipatzen du: sistema linguistikoa gobernatzen duten praktiken, aktoreen, tekniken eta ezagutza teorikoen uztardura, alegia. Gobernamentalitateak dio zer dagoen ondo eta zer ez, zer den egokia eta zer ez. Terminoa, duen kutsuagatik, deserosoa izan daitekeela dio, baina horren atzean dagoen kontzeptua oso presente izan behar dela. Nahi izatekotan, Jackelinek ez du terminoa aldatzeko arazorik, eta gobernamentaliateari buruz hitz egin beharrean, gobernantzaz hitzegiteko aukera zabaltzen digu. Galdera pertinentea da: zein dira, bada, euskalgintzaren nondik norakoak definitzen dituzten praktikak eta ezagutzak?
  • Entsanblajearen teoria ere kontuan hartzea proposatzen du. Euskalgintzaren mugimenduaren parte diren praktika, aktore eta ezagutza horiek guztiak elkarrekin nola konbinatzen diren aztertea eskatzen du, nolako aliantzak sortzen diren, nolako kontraesanak… Horrekin batera, aztertu beharko lirateke entsanblaje horietatik zeintzuk praktika, zeintzuk aktore eta zeintzuk ezagutza alternatibo ari garen baztertzen. Litekeena da hor aukera batzuk galtzen egotea.
  • Transizioaren diseinuaz hitz egiten du eta horren sentsibilitateaz jarduteko gomendatzen digu. Mundu berri bat posiblea bada, bertan hizkuntza-aniztasunak zein paper jokatu behar duen pentsatzea proposatzen du, eta mundu horretarako transizioa diseinatzen hasi.

Artikulua hemen irakur daiteke: https://glotopolitica.com/aglo-4/urla/

Hizkuntza, kultura eta kategorizazioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Antropologia linguistikoak bi langai ditu bereiziki interesgarriak iruditzen zaizkidanak: bata, hizkuntza ideologiak, eta bestea, hizkuntzaren eta kulturaren arteko lotura. Oker ez banago, blog zaharrarekin hasi nintzenean, lehen bi sarreretan horretaz jardun nuen: hemen eta hemen.

Esan ohi da hizkuntza bakoitza mundu ikuskera bat dela. Hala da. Baina zer da mundu ikuskera? Era hertsian ulertuko bagenu, euskaldun guztiok zerbait amankomuna izan behar genuke; anarkista, budista edo kontserbadorea izanik ere. Zer? Zaila da esatea. Carme Junyent eta Pere Comellas irakasleek “Antropologia lingüística” liburuan dioten bezala, ikuskera horren ezaugarriak zerrendatu ahal izango bagenitu ere, nola jakingo genuke zein diren hiztun guztiek amankomunean dituztenak? Ezinezkoa da. Gehienez ere, kontsentsu handikoak diren zeinbat ideia identifikatu ahal ditugu. Askoz gehiago ez.

Antropologia linguistikoak hizkuntzaren eta kulturaren arteko loturak aztertzen ditu. Antropologia kognitiboak, ordea, kulturaren eta pentsamenduaren artekoak (etnozientzia). Azken batean hiruki bati buruz hitz egiten ari gara. Ez zaizue iruditzen? Hizkuntza, kultura eta pentsamendua. Zaila da hirurak erabat banantzea. Esan izan da mundua hizkuntzaren bidez ulertzen dugula. Esan izan da, halaber, pentsamendua ezin dugula behatu, hizkuntzaren bidez ez bada. Antropologia kognitiboak, hortaz, zera aztertzen du: gure inguruko kontzeptuak eta ebentoak nola ulertzen eta nola kategorizatzen ditugun, gizatalde moduan.

Berezia da kategorizazioaren afera. Zeintzuk atributu izan behar du elementu batek  kategoria jakin batean sartzeko? Antropologiaren ikuspegitik berdin dio pinguino bat objektiboki hegazti bat den ala ez (hau ere Carme Junyet eta Pere Cornellasen adibidea da). Garrantzitsua dena da jakitea dena delako kultura batek horrela kategorizatzen duen ala ez.

Kategorizazio horren baitan, prototipoen teoriak hainbat argibide ematen ditu, 5 puntutan: (a) kategoria guztietan beti dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena ezaugarri guztiekin; (b) kategoria bateko elementu guztiak ez dira erabat ezberdinak; (c) kategoriek muga lausoak dituzte sarritan; (d) antzekotasun gurutzatuak dituzen elementuak kategoria berean sartzen dira, nahiz eta ezaugarri berberak ez izan (adib. maitasuna eta poesia); (e) estereotipoen arabera sartzen da elementu bat kategoria batean (emakume bat ile txuria duena, amonen kategorian sartuko dugu, bilobik ez badu ere).

Hortaz, kategoriak muga lausoak dituzten multzoak dira: erdigunean elementu prototipikoak daude (ezaugarri guztiak betetzen dituztenak) eta pereferian horren prototipikoak ez direnak. Kategoria guztietan dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena.

Akordatzen zarete euskal kulturari buruzko eztabaidaz? Honen guztiaren argitan beste modu batean ulertu daiteke eztabaida. Zer da euskal kultura? Zeintzuk ezaugarri behar ditu dena-delako adierazpide batek, kategoriaren erdigunean sartzeko? Zeintzuk izan behar ditu, kategoria horretan leku bat izateko, periferian besterik ez bada ere? Euskarak zein leku du atributu-zerrenda horien baitan?


Ez nuke laburbiltzen jakingo…

-n -kargitaratuta
Erantzun

Inoiz gertatu zaizue? Hitzaldi bat entzun, testu bat irakurri… eta zapore gazi-gozoarekin irten. Ez duzue osorik ulertu. Ez dakizue ezta tutik ere ulertu ote duzuen. Ez zenukete jakingo esaldi bakar batean laburbiltzen. Ezta bi orritan ere ez zenukete laburbiltzen jakingo. Baina txit interesgarria iruditu zaizue.

Ez egin barre! Niri gero eta gehiagotan gertatzen zait.

Esate baterako. Eusko Ikaskuntzaren XVIII. Kongresuaren baitan hitzaldia eman zuen Jacqueline Urla irakasleak: «hiztunarengan ardaztutako hizkuntza plangintzaren diseinua». Asteotan bideoa berrikusteko aukera izan dut, eta bigarren entzunaldian iruditu zait hobetoxe ulertu dudala. [Gehiegi ez e! ez pentsa!]. Jaquelineren tesia da orain arteko planifikazio linguistikoek hizkuntza izan dutela ardatz; edota gizartea, konstruktu orokor eta homogeno gisa ulertua. Hizkuntza politika etorkizunean hiztunengan ardaztu behar dela defendatzen du, aniztasunari eta hetereogeneotasunari ateak irekitzeko. Hiztun berriei buruz egin diren azterketek horixe utzi dute agerian: hiztunak askotarikoak dira, anitzak. Praktikak, motibazioak, hizkuntza-ibilbideak… Hizkuntza politika zabaldu beharra dago, bere baitan euskararekiko atxikimendu mota eta euskararekin konprometitzeko modu ezberdinak biltzeko.

Trantsizio baten beharra aldarrikatu du, eta horretarako Arturo Escobarren liburu bat gomendatu du: «Designs for the pluriverse».

Escobarren ustez, munduan erabat nagusitu da modernitatearen kosmobisioa. Erabat hegemoniko bihurtu zaigu. Inposatu egin digute, egia absolutua horixe dela sinistera iritsi garenera arte. Kosmobisio indigenek (baita modernitate aurreko Europako kosmobisioek ere, horiek ere indigenak baitziren) bestelako ikuspegia ematen dute. Modernitateak errealitateak “zatitu”, “banandu” eta “isolatu” egiten ditu, hobeto atzemateko eta hobeto azaltzeko; kosmobisio indigenak, ordea, holistikoak dira eta interdependentzia aldarrikatzen dute. Modernitateak norbanakoari begiratzen dio; kosmobisio indigenek, komunitateari. Modernitateak homogeneotasuna maite du; kosmobisio indigenek, heterogeneotasuna. Modernitatetik harago, beste unibertso batera trantsitatu beharra proposatzen du; edo, hobe esanda, pluribertso batera, hura ezinbestean anitza izango baita. Zapatistak parafraseatuz: bere baitan unibertso ugari bilduko dituen unibertso bat («un mundo donde quepan muchos mundos»).

Iruditu zait Lorea Agirrek eta Idurre Eskisabelek ere antzeko ideiak proposatzen dituztela «Trikua esnatu da» liburuan. Haien ustez, feminismoak asmatu egin du norberetasuna (aniztasuna) eta gutasuna uztartzen eta txirikordatzen:

” egunero-egunero, nor izate indibidualetan, gorputz zehatzetan, tentsioz eta gatazkaz mamitzen diren auziez ari da, milaka pertsonaren bizi arazo indibidual eta zehatzei erantzuten.”

“Baina, aldi berean, feminismoak ez du borroka kolektiboaren zantzua galdu. Are, ustez identitate auzi bat dena, partikular bati dagokiona —askotariko emakumeengan gorpuzten den emakumea-ri, nolabait adieraztearren—, demokrazia auzi bat bihurtu du, unibertsal bat, demokraziaz eta justizia sozialaz arduratzen diren denei dagokiena”.

Honaino, bada, gaurkoa. Zuen interesekoa baldin bada, oparitxo bat uzten dizuet. Arturo Escobarren liburua aurkitu dut sarean; hemen: «Design for the pluriverse». On dagizuela, eta zaindu!

Gazteak eta kristalezko sabaia

-n -kargitaratuta
Erantzun

HIZKUNTZA POLITIKARAKO Sailburuordetzak GU GAZTEOK txostena argitaratu zuen 2016an, Euskararen Aholku Batzordearen enkarguz. Oso lan txukuna da: laburra, zuzena eta esanguratsua. 12-14 urteko gazteen hizkuntza egunerokotasuna aztertu eta zazpi ondorio proposatu ditu. Honatx:

  1. Euskara zaharren hizkuntza izatetik haur eta gazteen hizkuntza izatera pasa da
  2. Hiztun berrien belaunaldi bat sortu dugu, euskara ikasi dute eta euskararen (hizkuntzaren) kulturan sozializatu dira
  3. Euskarak gazteei eskaintzen dienari begiratu behar diogu
  4. Euskararen kulturari erreparatzeko beharra eta euskararen kultura erreparatzeko beharra
  5. Gazteen euskararen erabileran bi helduleku nagusi daude: ohitura eta diskurtsoak
  6. Gazteen praktika-komunitateetan gaztelaniak presentzia handia du
  7. Gazteen hizkuntza-praktiken bi ezaugarri nagusiak: nahasketa eta mudantza

Ikerketa partehartzailea da, eta zentralitatea ematen dio gazteen ikuspegiari. Barru-barrutik begiratzen dio gazteen errealitateari.

Beste ikuspegi batetik, bi kezka eta arrisku aipatu izan dira, gazteen egoera linguistikoari erreparatzeko:

  • Euskararekiko atxikimendu likido(ago)a.
  • Helduen hizkuntza-praktiken nagusitasuna eta erreferentziagarritasuna.

Lehenaz Jon Sarasuak hitz egin du sarri:

“Bizitza guztian ikastolan ikasi duen ikasle batek, mila teorema eta teoria ikasi ditu euskaraz, baina ez daki hizkuntz gatazka dagoen herri batean minimoki manejatzen, euskaldun koherente izaten. Daukan atxikimendu likido horrekin, ez du inolako arazorik erderara pasatzeko”

Horri aurre egiteko baliabideak ematea proposatzen du Sarasuak: espresiozkoak, arrazoibidezkoak, emozionalak…

Bigarrenaz Kontseiluak ohartarazi du, duela gutxi:

Kontseiluak ohartarazi du haurretan eta gazteetan izaten ari den aurrerabidea talka egiten ari dela “kristalezko sabai” batekin: helduen artean gehiengoa direla erdaldunak, gizartearen funtzionamendua erdarazkoa dela, eta hor aurrera egin ezinda daudela belaunaldi horiek. Ildo horretan, ikasitako babesgabetasuna kontzeptua aipatu dute: “Euskaraz hitz egiteko ahalegina egin eta lortu ez duenak, estresaz harago, egoera sozialera egokitzeko jokabidea izango du”.

Oso gustukoak ditut metaforak. Kristalezko sabaia generoaren inguruan sortutako metafora da: emakumeei goi-karguetara heltzea galarazten dien oztopo ikusezina da kristalezko sabaia. Beste hainbat alorretan ere erabili izan da, era guztietako minoriak dituzten trabak agerian jartzeko.

Nago Kontseiluak kontzeptua oso-oso era egokian erabiltzen asmatu duela! 

Zoritxarrez! ;-(

 

 

 

Zozomikoteak

-n -kargitaratuta
Erantzun

J.M. Olaizola Txilikuk kontatzen du Axa mixa zilarra liburuan:

Behin batean bazen artzain bat. Martxoa ia amaitzekotan zegoen eta negua pasa zela pentsatu zuen. Erabat harrotuta, honela esan omen zion Martxori:  

— Martxo txartxo garagartxo, orain ez nauk hire beldurtxo! 

Martxo haserretu egin zen artzainarekin eta zigortzea bururatu zitzaion. Baina bi egun eta erdi besterik ez zeuzkan eta haiek gutxitxo ziren mendeku hartzeko. Orduan, bi egun eta erdi eskatu zizkion Apirili: 

— Apiril biribil, emaizkidak bi egun eta erdi; kendu behar zizkioat artzain horri artalde eta begi. 

Eta Apirilek bi egun eta erdi eman zizkion Martxori. 

Martxo hasi zen euri-jasak, txingorradak eta eguraldi txarrak egiten eta artzainak egunero gurutzatu behar zuen erreka bere bidetik irten zen eta artaldea eraman zion artzainari. 

Bazuen artzain horrek ahari bat asko maite zuena eta hura ez galtzearren bizkarrean hartu eta erreka igarotzen hasi zen. Errekaren erdian, ahari horrek, ikaratuta edo, adarkada bat eman zion artzainari eta begia atera zion.

Geroztik, martxoaren bukaeran eta apirilaren hasieran eguraldi txarrak egiten ditu beti: zozomikoteak dira. Egun horietan biltzen omen dira zozo-bikoteak habiak egiten hasteko.

Bihar da apirilaren lehena. Ongi izan!