Denbora

-n -kargitaratuta
Erantzun

BAGA

Ez dakit zergatik, baina hauxe dut Benito Lertxundiren abestien artean gogokoenetako bat:

Denborak aldatzen dira
denborak aldatzen doaz
denboragileak ari dira
denbora berria prestatzen;
eta zu, jadanik,
hezituta zaude
zure denboraren ariketarako
gizalege berrien baitan
sinismen lausoz.

Benito Lertxundi – Denborak

BIGA

Zapatistek, Lacandonako oihanean: “ez dugu presarik, urrun iritsi nahi dugu-eta”. Gurean kontrara esan genezake: “arrapaladan doa dena, baina ezer ez da mugitzen”. Edo agian bai, nik-zer-dakit-ta!

HIGA

Irakurri dut hiru azelerazio bizi ditugula egungo denboran: azelerazio teknologikoa, azelerazio soziala, eta bizitzaren azelerazioa.

Paradoxikoa da. Azelerazio teknologikoak gauzak arinago egitea ekarri du. Horrek denbora askatu behar zuen, eta denbora ugaritu. Denbora inoiz baino urriagoa da, ordea. Azelerazio sozialak gero eta gauza gehiago egitera eramaten gaitu. Ezin gara gelditu. Gero eta exigenteagoak diren espektatiba sozialak ase behar ditugu: produktiboak izan, bidaiatu, hizkuntzak ikasi, “esperientziak” bizi.

LAGA

Imaginatzen duzue Leonard Coheren ahots sarkorra euskaraz?

Azkar iritsi nahi duzu zuk
Azkena izan nahi dut nik
Zuretzat azkar amaitu behar da
Nik, ordea, irautea nahi dut
Ez da zaharra naizelako
geldotasuna maite izan dut, betidanik
Hirira itzuli nahi duzu?
Joan zaitez; utz nazazu.
Eta inork nitaz galdetzen badizu
esaiozu hemen nagoela, abiadura geldotu nahian…

Leonard Cohen – Slow

BOGA

Bizitzaren azelerazioaren baitan, gero eta gutxiago lo egiten dugula irakurri dut. Ikerketen arabera lo-denbora batez beste bi orduz txikitu da XIX mendetik hona eta ordu erdiz 70eko hamarkadatik hona.

Max Richter konpositoreak «sleep» izeneko lan bat konposatu du, lo egiten eta amets egiten laguntzeko, bere esanetan. Merezi du zatitxo batzuk entzutea. Arazoa da oso-osorik entzun nahi izanez gero, zortzi ordu luze irauten duela. Nork ditu zortzi ordu jarraian, lo egiteko nahiz musika entzuteko?

Max Richter – Sleep

SEGA

MIT institutuan (Massachusetts Institute of Technology) U teoria landu duen taldeak presencing kontzeptua erabiltzen du: presence + sensing.

Orainean egoten jakitea da  presentzia. Horixe da U teoriaren proposamena. Orainarekin konektatu eta sentitu, lehenik, iraganetik zer behar dugun joaten utzi; alegia, egin izan dugunetik eta egiten dugunetik zer dagoen jada agortua, eta zerk ez gaituen jada asetzen. Ondoren, egoera horretatik bertatik, jada sortzen ari den etorkizuna sentitu behar da (etorkizun emergentea deitzen diote) eta handik ekin planifikatzeari. Etorkizunetik ikastea proposatzen dute, ez iraganetik.

“Sentipentsante” adjektiboa ekarri dit gogora: pentsatzen duzuna sentitu, eta sentitzen duzuna pentsatu. Hitza Eduardo Galeanok zabaldu zuen, Orlando Fals Borda soziologoari hartuta. Bideo honetan bada azalpen polit bat: hemen

ZAI

Poesiak hiru gai unibertsal jorratu ohi ditu: amodioa, heriotza eta denboraren iragana. Edo, Miguel Hernandezek zioen bezala, hiru zauri ditu gizakiak: hiltzearena, maitearena eta biziarena. Bizia horixe baita: denboraren iragana.

Joan Baez – Tres heridas

ZOI

Gorroto ditut jende-ilarak. Erosketak egitera desorduetan joaten naiz; eguerdi partean, edo goizean goiz. Gorroto dut zain egon beharra. Lekuetara 5 minutu berandu iristeko ohitura hartu dut, zain egon beharrik ez izateko. Eta, halere, bizitzaren erdia zain ematen dugula diote “filosofoek”.

Alemanez WARTEN aditzak “itxarotea” esan nahi du, eta Grimm hiztegiaren arabera hainbat esangura ditu: “inora begiratzea, zerbaiti kasu egitea, arreta egitea, zaintzea, inoren zerbitzuan egotea, gordetzea, pertseberatzea eta abar”.

Idearik ez Grimm hiztegia zer den, baina halaxe irakurri dut “Denbora Opari” liburuan: Andrea Köhler – El tiempo regalado: Un ensayo sobre la espera.

BELE

Bitoriano Gandiagak Denbora Galdu Alde poema-liburua idatzi zuen 1985ean. Euskaraz kontziente samar irakurri nuen lehen poema-liburuetako bat izan zen, oker ez banago, eta gogoan dut oso zapore ona utzi zidala: «Denbora galtzen ikasi behar dudala esan dit psikiatrak. Bego eta bedi. Zenbait ardura eta arazori hor konpon esaten ikasi behar dudala ere esan dit».

Rikardo Arregi idazlearen artikulu batek ekarri zidan gogora duela gutxi: Rikardo Arregi – Denbora galdu

ARMA

Jorge Riechmann irakaslearen poema bat, hala edo nola euskaratua:

Bertso on batek
ezin du gosea ase.
Bertso on batek
ez du lorategirik eraikiko.
Bertso on batek
ez du tirano arrotza ohilduko
Bertso batek
kasurik onenean
arnasa etengo dizu
(digestioa ez)
eta haren erritmoak eta abiadurak
beste abiadura posible baten erritmoa ekarriko dizu gogora.
Beste erritmo bat zure odolerako, eta beste erritmo bat planetetarako

TIRO

Jorge Riechmann-ek kontatzen du kapitalismoa Europako Ekialdera iritsi zenean, shock moduko zerbait sortu zela denboraren pertzepzio berriaren eraginez. Irakurtzea, musika entzutea, lagunekin egotea…ordura arte, denbora okupatzeko moduak ziren, eta denbora galtzea bihurtu ziren imajinario berrian. “Denbora galduaren oroimina” deitu zion horri.

Jorge Riechmann – Tiempo para la vida. La crisis ecológica en su dimensión temporal (pdf)

PUN

Eta zuek, oporretan, zertan galtzen duzue denbora?

Terminologiatik haratago

-n -kargitaratuta
4

Honezkero ohartuko zineten terminologiarekin halako obsesio txiki bat dudala, ezta? Zer egingo diogu bada? Nork bere zoroak bizi ditu. Gauza batek hamaika izan baditu, zerbait izendatzeko hainbeste arazo badaude eta izenarekin ados jartzerik ez badago… bada hor esploratzeko zerbait interesgarri: zerbait esanguratsua, handik tira egiteko eta ikasteko.

Eduardo Apokadaren hitzaldi batean harribitxi txiki bat topatu dut: Hizkuntzen kudeaketa; gobernantza eta aktibismoaren artean da hitzaldia [bideoa hemen]. Besteak beste, terminologiaz jardun du:

hizkuntzaren aldeko mugimedu soziala, euskalgintza,
hizkuntza normalizazioa,
hizkuntza politika, hizkuntza planifikazioa,
hizkuntza injenieritza, hizkuntza kudeaketa,
hizkuntza biziberritzea, hizkuntza indarberritzea,
hizkuntza zaharberritzea, hizkuntza berpiztea,
hizkuntzaren berpizkundea,
hizkuntza sustatzea, hizkuntza dinamizazioa…

Haren ustez oso molde orokorrak erabili izan ditugu, ñabardurak kontuan izan gabe, eta atzean zer dagoen hausnartu gabe.

Hizkuntza gobernantza proposatzen du: hizkuntzaren gobernantza komunitarioa, hobe esanda, modan jartzen ari den gobernantza neoliberalaren eremutik ondo bereziteko. Gobernantza komunitarioaren testuinguruan komunitateak bere burua antolatzen du bere arazoei irtenbidea emateko. Hizkuntza ere halakoxea da: “ondare” komun bat da eta eragile publiko, pribatu eta sozialek bat egiten dute hura lantzeko eta zaintzeko. Ingelesez ere existitzen da terminoa: linguistic governance. Euskaltzaindiak berak hizkuntzaren gobernantza terminoa erabili izan du, corpus plangintzaz ari direlarik [hemen].

Izenaren ondoan, izana dator… eta galderak. Hizkuntza politikatik gobernantzara alde handerik al da? Eta nor dira gobernantza horretan eragileak? Euskara teknikariak? Haren hitzetan, gaur egun mugak oso lausotuak dira: profesionala, teknikaria, aktibista, langilea, politikaria… Elkarteetako kide liberatuak zer dira? Aktibistak ala teknikariak?

Teknikariez ari garela… zer dakigu euskara teknikariei buruz? Nor dira euskara teknikariak? Zenbat dira? Nondik datoz? Non ikasi dute ikasi dutena, zeintzuk trebetasun dituzte eta non eskuratu dituzte. Bada, hor, zer ikertu.

Soziolinguistika Klusterrak ikerketa interesgarria egin zuen 2008an: Soziolinguistika Arloko Teknikarien Formazio Premien Azterketa [hemen]. Lanbide konplexua da. Bartzelonako Diputazioak antzeko lan bat egin zuen partehartzerako teknikarien formazioari buruz: Disseny de la formació per als professionals en participació ciutadana [hemen]. Hortik ere bada zer ikasia gure lanbiderako.

Mereziko luke lan horiek berreskuratzea eta eguneratzea. Ez zaizue iruditzen?

 

Hizkuntzaren kultura eraiki

-n -kargitaratuta
Erantzun

OSO BEREZIA da kognizioaren eta diskurtsoaren arteko erlazioa. Harreman zirkularra da: kognizioak —ikuskerak, alegia— diskurtsoa baldintzaten du, eta diskurtsoak kognizioa. Gainera, beste ezeren gainetik kognizioa fenomeno soziala denez, erlazioa hiruki baten moduan ageri izan da sarri: kognizioa, gizartea eta diskurtsoa. Modu sinple (baina inkonpleto) batean esateagatik: gauzak nolakoak diren, gauzak nola pertzibitzen ditugun eta gauzak gure buruari nola kontatzen dizkiogun.

Euskarari buruzko diskurtsoaz ari garenean ere, iruditzen zait oso begi-bistan izan beharreko ikuspegia dela:

  • Lakoff eta enparauen planteamendutik abiatuta, Mtz de Lunak FRAMING deitu izan dio erlazio horri. Euskararen kasua aztertu du eta euskal gizartean nagusi diren “markoak” identifikatu (aldarrikatzailea eta uzkurra). Ondoren, diskurtso berri baterako oinarriak proposatu ditu. Hemen.
  • Lorea Agirrek euskararen ekibalentzia-katearen ideia erabili izan du: euskarari zein ideia edo zein hitz lotzen diogun. Euskara entzun eta zeintzuk balore, ideia eta erreferente pizten zaizkigun… horixe da ekibalentzia-katea.
  • Van Dijk hizkuntzalariak askotxo teorizatu du kognizioa-gizartea-diskurtsoa loturaz, eta —azken buruan— ideologiaz hitz egiten amaitu zen, bere ustez, ideologia horixe baita: kognizio sistema partekatu bat.

Jone Miren Hernandezek, antropologoa den heinean, kulturaz hitz egitea nahiago du. “Gu gazteok” (pdf) lanean honela dio:

Hiztun berrien belaunaldi bat sortu dugu, euskara ikasi dute eta euskararen (hizkuntzaren) kulturan sozializatu dira. Baina ez dakigu euskarak eta euskararen kulturak gazteei zer eskaintzen dien, edo nola artikulatzen / txertatzen duten kultura hori beraien gazte izaeretan.

Ideia interesgarria iruditzen zait. Sakondu beharrekoa…. Litekeena da kontu terminologiko hutsa izatea, baina atsegingarriago egiten zait euskararen kulturaz hitz egitea, diskurtsoaz, framingez edo prestigioz hitz egitea baino. Jone Mirenen ustez, sarri hitz egin izan da euskal kulturari buruz, baina gutxi edo batere ez hizkuntzek sortzen duten edota hizkuntzen bitartez sortzen eta garatzen den kulturari buruz.

Jone Mirenek hizkuntzaren hiru dimentsio proposatzen ditu hizkuntzaren gaineko kultura bat eraikitzeko: materiala, kolektiboa eta ideologikoa. Haren ustez, hiru dimentsio horiek behar-beharrezkoak dira euskararekiko atxikimendua (jarrera, motibazioa…) garatzeko:

a) korpus bat, erreferente materialak, fisikoak eta gorpuztuak (literatura, kantak, hiztegiak, gramatika bat, Euskaraz bizi nahi dut afixa, Korrika, euskaltegiak, euskara irakasleak, bertsolariak, eta abar);

b) talde, gune edo komunitate ezberdinak zeinetan hizkuntz harremanak gauzatzen diren (mintzalagunak, euskara elkarteak, hezkuntza komunitateak, ikasleak, lankideak, dendariak, tabernariak, seme-alabak, eta abar luze bat)

c)  ideiak, irudikapenak, argudioak, metaforak hizkuntzaren inguruko diskurtsoa(k) osatuko dutenak (maitagarria, nirea, gurea, praktikoa edo pragmatikoa, politikoa, negozioa, sexista, beharrezkoa, etxekoa, eta horrelakoak).

Hiru dimentsio horiek osatuko lukete hizkuntzaren kultura. Ikuspegi interesgarria iruditzen zait, orain arteko perspektibak integratu eta osatu egiten dituelako. Gazteei buruz ari delarik, Jone Mirenek “euskararen kulturari erreparatzeko beharra eta euskararen kultura erreparatzeko beharra” aldarrikatu izan du. Harek esan bezala, aztertu beharra dago “euskarak eta euskararen kulturak gazteei zer eskaintzen dien” eta, beharrezkoa bada, aukera eman euren errealitatera egokitu dezaten.

Soziolinguistika urbanoa: hirien anonimatoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Aurki argitaratuko bide da VI. mapa soziolinguistikoa. Aurrekoetan bezala, Biztanleriaren eta Etxebizitzen zentsuan oinarriturik egongo da eta oraingoan 2016ko datuak emango ditu. Irakurketa oraindik zabaldu ez bada ere, datu gehienak eskuragarri daude EUSTATen web orrian. EAEko datuak dira eta ez euskararen lurralde osokoak.

Hiriei begira jarrita:

  • Autonomia Erkidegoan 6 udalerri daude 50.000 biztanle baino gehiago dituztenak: Bilbo,Gasteiz, Donostia, Getxo, Irun eta Barakaldo
  • Udalerri horietan ia miloi bat pertsona bizi dira (zehazki 978.620); EAEko biztanleen % 46,1. Arabako kasua are deigarriagoa da, Arabako lau biztanleetatik hiru hiriburuan bizi baitira.
  • Euskaldunen portzentajea % 25,3tik % 46,0ra bitartekoa da. Barakaldon da txikiena eta Donostian handiena. Batez bestekoa %32,3 da: hiru biztanleetatik bat euskalduna. Sei udalerri horietan 316.620 euskaldun bizi dira eta 197.362 euskaldun hartzaile.
  • 2011ko datuen arabera, euskaldun berrien ia erdia (% 49,3) sei udalerri horietan bizi ziren. Barakaldon eta Gasteizen lau euskaldunetatik hiru pasatxo ziren euskaldun berriak.

Euskal Herri urbanoaren aurpegi bat da, baina ez bakarra. Xabier Aierdiri entzun diogu, globalizazioaren ondorioz, hiri-kultura erabat gailendu egin dela Euskal Herri osoan. Hiri handietan, hirigune txikiagoetan eta herrietan ere bai. Bere esanetan, Euskal Herria oso herri modernoa da, eta euskaldunok are modernoagoak. 

Edonola ere, hirigune handi horiek arazo bereziak sortzen dituzte. Euskara herrietako kontestu komunitarioetan gorde da hobekien. Hiriaren dinamikak erantzukizuna leundu eta desagerrarazi omen du, Xabier Aierdiren hitzetan. Euskaldunari erantzukizunez jokatea eskatu zaio baina hirietan euskalduna askeago sentitu da erantzukizun horri itzuri egiteko: are gehiago bere burua euskaldun osotzat hartzen ez duten euskaldunen kasuan.

Honela dio Aierdik:

… hiriak euskaratik askatzeko balio diezaguke. Aurreko belaunaldi euskaldunentzako, konplexua sortzen zeneko tokia zen hiria, onarpena bakarrik arlote edo ezjakinaren rolak betetzetik zetorrelarik. Ondorioa? Isiltasuna! Gaur, ordea, hiztun osoa ez denarentzako, hiria hainbat koertziotik urruntzeko ezkutaleu aproposa da, hirian baino ez gara (edo izan gaitezke) anonimoak eta. Hirian isiltasuna hobeto izkutatu daiteke, behar den baino euskaraz gutxiago hitz eginda.

Armairutik ateratzeko deia egin zaigunean, armairu handi, goxo eta eroso bat aurkitu dugu hirietan. Jakinmina dut euskaraldia Bilbon, Gasteizen, Getxon eta Barakaldon zer izango den ikusteko. Iruditzen zait hirietan ahalegintxo gehigarri bat egin beharko dugula gure rola txintxo-txintxo betetzeko, bereizgarria ez disimulatzeko, eta anonimatoan urtzeko tentazioan ez erortzeko.

Eta, halere, optimista naiz. Animoso eta gogotsu ikusten ditut hirietako euskaldunak!

* Xabier Aierdiren testua, BAT aldizkarian: Mintzajardunaren azken urteotako bilakaera. Mikel Zalbideren testuaren inguruko hausnarketa marjinalak.

Hiztun osoa nor den

-n -kargitaratuta
Erantzun

SANCHEZ CARRION Txepetxi entzun genion lehen aldiz hiztun osoa zer zen (ez dakit harek asmatua ala beste inondik ekarria). Haren esanetan, ibilbide naturala zein kulturala, biak bete dituzten hiztunak dira hiztun osoak:

(a) Batetik, ibilbide naturaletik abiatuta (A), euskaraz  etxean ikasi ondoren euskaraz kulturizatu den (B) eta euskaraz aktiboa den euskalduna: AB

(b) bestetik, ibilbide kulturaletik hasita (B), euskara euskaltegian edota ikastetxean ikasi ondoren euskara erabat barneratu eta euskaraz “natibizatu” (A) egin den euskalduna: BA

AB eta BA tipoetako hiztunak dira, alegia.

Hiztun osoak euskararen komunikate linguistikoaren nukleoa osatzen dute: erdigunea. Ez dut erreferentziarik aurkitu, baina uste dut nonbait esana duela AB eta BA tipologiak erabat osagarriak direla: AB-k denik eta gaitasun-mailarik altuena aportatzen dio hizkuntza komunitateari, eta BA-k daitekeenik eta motibazio-mailarik altuena.

Dena den, hasierako adiera hori lausotuz joan da, eta oharkabean hiztun osoa soil-soilik hizkuntza gaitasunarekin lerratu izan dugu. Horren arabera, hiztun osoa goi mailako ezagutza duena da: edozein egoeratan erraztasunez euskaraz jarduteko gai dena. C2 mailako euskaraduna, alegia.

BAT aldizkariaren 99 eta 100 zenbakietan EUSKARAREN BILAKAERA SOZIOLINGUISTIKOA proiektuaren azalpena ageri da. Horietako lehenean Iñaki Martinez de Lunak euskararen transmisioaren eta hizkuntza gaitasunaren 30 urteko bilakaeraren birpasa egin du; eta oso ahalegin interesgarria egin du hiztun osoaren kontzeptua bere lekuan jartzeko. Labur-labur honela azaldu du:

  • Hizkuntzaren jabekuntzaren plangintzaz hitz egiteko orduan, hezkuntza arloa eta helduen euskalduntzea bete-betean sartzen dira. Zailagoa da, ordea, bertan familia bidezko transmisioari lekua egitea.
  • Transmisioa osatze aldera, Paula Kasaresek sozializazio kontzeptua proposatu  zuen eta berehala adoptatu genuen. Sozializazioaz hasi ginen, sozializazioaren markoa ondo barneratu gabe.
  • Martinez de Lunak hizkuntza-sozializazioa hamar puntutan azaltzen du:
      1. Hizkuntza bizia ikasten da, ez gramatikaren moduko ezagutza formalik;
      2. Sozializazioak hiru prozesu ditu: kognitiboa, identifikaziozkoa eta afektiboa;
      3. Taldearen hizkuntza soilik ez, harreman sareak ere bereganatzen dira;
      4. Sozializazioaren bidez, hizkuntza-komunitatearekiko atxikimendua eta talde kohesioa lortzen dira;
      5. Hizkuntza-komunitatea birsortzen da;
      6. Hizkuntza bizitzan zehar ikasten da etengabe, eta premia berrietara egokituz joango gara;
      7. Lehen sozializazioa, funtsezkoena, haurtzaroan gertatzen da, batez ere familian
      8. Bigarren sozializazioa jarraian gertatzen da, hezkuntza sisteman, aisialdian, lagunarteko giroan, hedabideen bitartez, etab.;
      9. Egoera sozial bakoitzeko hizkuntzaren egokitasuna eta erabilera premiak barneratzen dira;
      10. Hiztuna ez da erabat determinatua; partaide aktiboa da eta jasotakoa alda dezake.
  • Hortaz, gizakiok ez gara gizarteko kide jaiotzen, egin egiten gara, prozesu luze baten ondorioz. Prozesu hori da sozializazioa, baita hizkuntza-sozializazioa ere. Hizkuntzaren transmisioa sozializazio-prozesuaren atal bat da.

Horren guziaren argitik, askoz errazagoa da hiztun osoa zer den hautematea. Komunikazio-gaitasuna zein hizkuntza-kontzientzia dituen hiztuna da hiztun osoa, bere sozializazio-prozesuan osagai identitarioak eta afektiboak jaso dituena. Jon Sarasuak hiru adjektibo erabili izan ditu horretarako: euskaldun kontziente, konpetente eta kontsekuentea. Horiek ere ederrak dira, ez zaizue iduritzen?

Bibliografia: Euskararen transmisioa eta gaitasuna eta aurrera begirako erronkak. Iñaki Martínez de Luna. In BAT Soziolinguistika Aldizkaria 99, 2016 (pdf).

Emozioak eta hizkuntzak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gogoratzen al duzue Nelson Mandelaren esaldi ospetsu hura? “Inori ulertzen duen hizkuntza batean hitz egiten badiozu, haren burura iritsiko zara. Haren hizkuntza propioan hitz egiten badiozu, haren bihotzera iritsiko zara.” Nelson Mandelak, Robben Island preso egon zen bitartean, afrikaans ikasi zuen eta afrikaans hizkuntzaz jarduten omen zuen bere zaindariekin.

Esaldia zentzu metaforiko hutsean ulertu izan dugu, baina hori baino gehiago omen da. Kontua haratago doa, alegia. Koxka hau da: egoera baten aurrean erabaki berdin-berdinak hartuko genituzke, gure hizkuntza propioan eta atzerriko hizkuntza batean? Antza denez, ez.

Jon Andoni Duñabeitia hizkuntzaren zientzia kognitiboan aditua da, eta Nebrija unibertsitatean ari da lanean. Hitzaldi bat eman berri du Gasteizen, HABEk antolatua, euskaltegien ikasturte akademikoari hasiera emateko.

Jon Andonik tranbiaren dilema azaldu zuen:

(a) Tranbia bat kontrolik gabe doa abiadura bizian, eta, ezer egin ezean, aurrean dituen bost pertsona hilko ditu. Aukera bakarra dago: tranbidea desbideratzea. Baina, tamalez, hori eginez gero, tranbiak ondoko trenbidean dagoen pertsona bat hilko du ezinbestean. Bizitza bat bosten truke.

(b) Tranbiaren dilemak bigarren parte bat du. Egoera berbera da, baina orain dagoen aukera bakarra da zubi baten gainean dagoen seigarren laguna trenbidera bultzatzea. Bere gorputzarekin tranbia geldiaraziko du, baina hilko da. Hemen ere bizitza bat bosten truke.

Hainbat lagun bildu eta dilema proposatu omen zieten. Bi talde egin zuten: batzuek bere lehen hizkuntzan jardun zuten (H1), eta besteek bigarren hizkuntza batean (H2). Emaitzak alderatu zituzten, alde esanguratsurik ote zegoen ikusteko:

  • Lehen kasuan ez zuten alderik ikusi. Talde batean zein bestean, % 80k erantzun zuen trenbidea desbideratuko zuela.
  • Bigarrenean, bai. Bigarrenean aldeak ikusi ziren. Soilik % 20 izan zen seigarren laguna trenbidera bultzatzearen aldekoa, bere hizkuntza propioan aritu zirenen artean, baina kopuru hori bikoiztu egin zen bigarren hizkuntzan jardun zutenen artean (% 40).

Bigarren hizkuntzan ari garenean, hortaz, erreflexiboagoak omen gara: erantzun hotzagoak eta arrazionalagoak ematen ditugu, ordenadore baten aurrean egongo bagina bezala. Gure hizkuntza propioan ari garenean alde emozionala nagusitzen da.

Entzun bezala kontatu dizuet. Bitxia, ezta?

Hitzaldia bideoz grabatu zuten. Hemen duzue: bit.ly/EmozioakEtaHizkuntzak

Hiztun berriak… Biba Zuek eta Gora Gu

-n -kargitaratuta
1

HIZTUN BERRIAK lana oso-osorik irakurtzeko gogoa izan dut aspalditik. Han-hemen erreferentziak ikusi ditut, artikuluetan, hitzaldietan, bideoetan… baina testu osoa irakurtzeko nagi ibili naiz. Uda probestu dut horretarako, eta ez naiz damu. Interesgarria iruditu zait, eta apunte batzuk hona ekartzea pentsatu dut.

Lan mardula da. Gai askotxo lantzen ditu, nahiz eta bereziki bi nabarmendu diren: (a) euskaldunberri kontzeptuaren eta horren atzean dagoen “gabeziaren” ideologiaren desegokitasuna; (b) hizkuntza mudantzaren ideia. Biak ala biak giltzarrizkoak dira gaur egun.

Horiek alde batera, lau atal lantzen ditu, hiztun berrien ikuspegitik: (1) ikaste-prozesua; (2) euskararen erabilera; (3) familiaren baitako hizkuntza politika; eta (4) hizkuntza ideologien eta identitateak. Atal horietako bakoitzean kategorizazio-lan trinkoa egiten du, eta antzemandako profilak deskribatzen saiatzen da. Lan itzela!

Labur-labur…

IKASTE PROZESUA

Ikerketak hiru gako proposatzen ditu:

  • Hiztun berriek euskara non eta nola ikasi duten: kalean, euskaltegian edo ikastetxean.
  • Testuinguru soziolinguistikoa: testuinguru mesedegarria edo oztopatzailea den (hots, zonalde euskalduna ala erdalduna).
  • Euskara ikasteko motibazioa: integratzailea ala pragmatikoa

Horietatik abiatuta, orotara ZAZPI profil identifikatu dituzte (*)

(*) Honako hauek: (1) Euskara kalean ikasi dutenak, bertako euskaldunekin kontaktuan; (2) Euskara euskaltegian ikasi dutenak eta zonalde euskaldun batean bizi direnak; (3) Euskara euskaltegian ikasi dutenak, integratzeko motibazioarekin, baina zonalde erdaldundu batean bizi direnak; (4) Euskara euskaltegian ikasi dutenak, arrazoi pragmatikoengatik, eta zonalde erdaldundu batean bizi direnak; (5) Euskara eskolan ikasi dutenak, zonalde euskaldun batean; (6) Euskara eskolan ikasi dutenak, zonalde erdaldundu batean; (7) Erdibidean gelditu direnak eta euskara ikastera iritsi ez direnak.

ERABILERA

Hiru gako nagusi identifikatu dira:

  • Testuinguru soziolinguistikoa berriro ere
  • Euskarazko harreman sareak
  • Agentibitatea; hau da, hiztuna proaktiboa ala erreaktiboa den, eta, horrekin lotuta, hizkuntza-hautuak

Eta horiekin batera, gaztelaniaren presioa, hizkuntza-ohiturak eta gaitasun erlatiboak.

Horien arabera ZORTZI profil identifikatu dira. Ez ditut zerrendatuko, testua gehiegi ez luzatzeko.

FAMILIA MAILAKO HIZKUNTZA POLITIKA

HIRU joera nagusi ageri dira, horien barruan aldaerak egon badaitezke ere:

  • Familian euskara transmitzen dutenak; euskara baino ez, alegia. Tipologia horretan aldaerak egon daitezke, bikotekideen arteko ohiko harreman hizkuntza zein den: euskara, gaztelania ala biak.
  • Hizkuntza biak transmititzen dituztenak: “guraso bat hizkuntza bat” estrategia izan daiteke, ala besterik gabe guraso biek hizkuntza biak transmititzea.
  • Familian ez dutenak euskara transmititzen, baina bai H2 bezala hezkuntzaren bidez.

Azken inkesta soziolinguistikoetan ikusi denaren arabera, hiztun berrien kasuan transmisioa ia %100ean bermatzen da, EAEn behinik-behin. Halere, gazteen artean, helduen artean ez bezala, gero eta ohikoagoa da gaztelania ere aipatzea: hizkuntza biak transmititu nahi lituzketeela adieraztea, alegia. “Hizkuntza bitako diskurtsoa” oso indartsua da gazteen artean, sarri aho biko ezpata bada ere.

HIZKUNTZA IDEOLOGIAK ETA IDENTITATEAK

Autoidentifikazioa da gakoa. Hiztuna bere identitatea eraikitzera nola iristen den. Konplexua da. Elemenu asko sartzen dira jokoan: ama-hizkuntzaren ideologiak, etxeko hizkuntza, gaitasun maila, euskalkia jakitea ala ez, ohiko hizkuntza. Bereziki aipagarria da tokiko aldaerak ezagutzea zenbateko pisua duen.

Galdera da: Zer naiz ni? Zer euskal hiztun mota? Nabardurak nabardura, lau erantzun jaso dituzte. Oso esanguratsuak:

  • Zer euskal hiztun mota naiz? Euskaldun zaharra ez, behinik behin
  • Zer euskal hiztun mota naiz? Euskaldun berria naiz
  • Zer euskal hiztun mota naiz? Ni ez naiz euskaldunberria. Eta euskaldunberria ez banaiz, zer naiz?
  • Euskalduna naiz.

Hizkuntza identitateei dagokienez, ZORTZI profil definitu dira.

ZAZPI profil, ikaste prozesuari begira; ZORTZI, erabilerari begira; HIRU, transmisioari begira; eta ZORTZI, hizkuntza identitateari begira. Benitoren modura galde genezake: Zenbat gera? Lau, bat, hiru, bost, zazpi? Taxonomiak ikaragarri gustatzen zaizkigu. Ezta? Ze eroso sentitzen garen, bakoitzari etiketa jarri eta bakoitzari lekua esleitu ondoren. Halakoxeak gara! Zer egingo diogu, bada!

SAKONTZEKO

Euskaraldia ardatz

-n -kargitaratuta
Erantzun

Birziklatzera bota aurretik, azken begirada bota diet Udaltop jardunaldietan hartutako apuntei. Udaltop berezia izan da aurten, Euskaraldia ardatz. Nola ikusi duzue ekimena orain arte? Tenperatura egokia hartzen ari da? Ala hotz samar oraindik ere?

Josune Zabalak euskaraldia nola neurtu azaldu zuen: Behin honetara ezkero…neurraldia ere bai. Klusterrak ere pilak jarri ditu, herriz herri euskaldiaren emaitzak neurtzeko. Zentzuzkoa da. Tamaina horretako egitasmo bati ekinez gero, merezi du emaitzak neurtzea: zenbat jendek parte hartu duen, zenolako motibazioekin parte hartu duten, zenbatean handitu den euskararen erabilera 11 egun horietan (emaitza) eta handik denbora tarte batera zenbateraino eutsi zaion erabilerari (inpaktua).

Ez naiz ni izango hori guztia zalantzatan jarriko duena. Ezta gutxiago ere!

Baina —egia aitortzera— horrek bakarrik epeltxo uzten nau. Susmoa dut benetako erronkak beste nonbait direla. Jardunaldietan bertan, Zesar, Amaia eta Imanol herrigintzaren magiaz aritu zitzaizkigun eta Tokian tokiko hizkuntza aktibazioaz hainbat gako izeneko lana aurkeztu zuten. Lan horretan herri aktibazioa lortu duten hainbat esperientzia aztertu dituzte eta bertako gakoak definitzen saiatu dira. Horren haritik galdera interesgarriak sortzen dira, jakin-mina pizteko modukoak:

  • Ados gaude denok Euskaraldiak egiazko behar sozial bati erantzutera datorrela? Behar hori ondo barneratu dugu? Atxikimendua eta engaiamendua pizteko baliagarria izan al da?
  • Talde eragile kohesionaturik sortu al dira? Asko kostatu da?  Talde zabalak izan dira? Sektore guztien onarpena izan dute? Nolako lidergoa garatu dute?
  • Talde eragileez gain, nolako egiturak sortu ditugu? Irekiak eta horizontalak? Nola funtzionatu dute? Lidergoa elkarbanatzeko moduko egiturak izan al dira? Eraginkorrak izan dira? Eraikitze kolektiborik ahalbidetu dute, ala goitik beherako transmisio hutsa izan da?
  • Abiapuntutzat hartu ditugun oinarri teoriko-ideologikoak sendoak izan dira? Eta… prozesu osoan zehar zer ikasi dugu? Zertan aberastu ditugu oinarri horiek?
  • Eta administrazioaren babesa? Zelan joan da? Babes politikoa izan da? Ekonomikoa? Benetako inplikaziorik egon al da? Eredugarritasunik? Tokian tokiko proiektuak ko-gestionatzeko borondatearen zantzurik egon al da? Ala delegazionismoa? Igurtziak maitasunik sortu al du ala zauri berriak ireki?

Iruditzen zait galdera horietatik askoz gehiago ikasi ahal dela.

Zertaz ari gara, prestigioaz ari garenean?

-n -kargitaratuta
Erantzun

IKUSMIRA 40 urtera jarri, eta amesten dugun errealitateaz galdetu du Eusko Ikaskuntzak. Zer nahi genuke, eta zer behar dugu hara iristeko? 5e deitu diote proiektu horri: Euskararen Etorkizuneko Eszenarioak Elkarrekin Eraikitzen. Buru adina aburu, baina batek baino gehiagok euskararen prestigioa landu eta planifikatu beharra aldarrikatu dute.

Egia esanik, zaila da euskararen plan estrategikorik ikustea, “prestigio” hitza dozena bat aldiz irakurri gabe. Nafarroako Gobernuak 2016an landu zuen Euskararen I. Plan Estrategikoan 30 aldiz ageri da prestigioa, eta lan-ildo oso bat eskaini zaio horren lanketari: Prestigioa eta erakargarritasuna. Onerako eta txarrerako, prestigioa komunikaziori eta pertsuasioari lotu-loturik ageri da han eta hemen.

Soziolinguistika klasikoak hizkuntza-plangintzaren baitan oinarrizko bereizketa bat proposatzen du: corpusaren plangintza eta estatusaren plangintza (Heinz Kloss, 1969). Corpusaren plangintza hizkuntzari berari dago lotua, alderdi linguistikoa lantzen
du. Estatusaren plangintzak alderdi soziala lantzen du: estatus legala ezartzea, hizkuntzaren aldeko kanpainak, hizkuntza-transmisioa bermatzeko ekimenak… Beste egile batzuek proposamen hori osatu egin zuten gero:

  • Cooperrek (1989) irakaskuntzaren plangintza proposatu zuen (acquisition planning), hiru helburu diferenterekin: (a) hizkuntza gutxitua (euskara) kanpotik etorritakoei irakaslea, (b) bertako ikasleei bere aurrekoen hizkuntza berreskuratzea, (c) etxetik (partez edo osoz) euskaldun diren ikasleak euskaraz eskolatzea.
  • Haarmann-ek (1990) prestigioaren plangintza mahairatu zuen (prestige planning), bere ustez horren atzean jarduera-multzo berezitua baitago. Prestigioa, batetik, hiztunek hizkuntzari buruz duten irudia eta pertzepzioa da; bestetik, hiztunek hizkuntzari ematen dioten balioa.

Zertaz ari gara prestigioaz ari garenean? e5 proiektuaren baitan hiztun-komunitatearen kapitalei buruz hitz egiten zen: giza kapitala, kapital politikoa, kapital soziala… Prestigioa, alde horretatik, hizkuntzaren eta hiztun-taldearen kapital sinbolikoa da, eta lotura estu-estua du gainontzeko kapitalekin ere.

Nire ikuspegitik, prestigioaren kontu honek zerikusi handia du Eduardo Apodakak erabitzen dituen legitimitate eta influentzia kontzeptuekin.

Gustukoa dut bere azalpena, batzuetan abstraktu samar egiten bazait ere. Apodakaren esanetan, legitamitatea ez da soilik gai diskurtsiboa. Legitimitatea ekintzaren parte bat da, eta ez ekintzari zentzua ematen dion diskurtso bat. Diskurtsoa ezin da portaeretatik bereiztu. Portaeratik bereiztuz gero, hutsala da diskurtsoa. Bien arteko artikulazioa da legitimitatea (edo influentzia): zentzu-artikulazio bat, alegia. Legitimitatea portaera eta diskurtso baten arteko artikulazioa da, eta artikulazio horixe da egiten dugunari zentzua ematen diona. Zentzugintza da.

Nahi izatera, legimitatea jartzen den lekuan prestigioa hitza jarri. Berdin-berdin esanguratsua iruditzen zait niri.

Hizkuntza bat, musika-banda bat atzean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ezaguna da Max Weinreich hizkuntzalariaren esana: “Hizkuntza bat armada duen dialekto bat da”. Alderantziz ere esan daiteke: “dialekto bat armadarik ez duen hizkuntza bat da”. Funtsean adierazi nahi da hizkuntzaren eta dialektoaren arteko bereizketa politikoa dela, linguistikoa bainoago.

Toni Mollá idazle eta kazetari valentziarrari entzun diot, Lluis V. Aracil soziolinguistak  aipu horren egokitzapen bitxia egin ohi zuela. Haren esanetan, “dialekto bat atzean musika-bandarik ez duen hizkuntza bat da” edo, alderantziz esanda, “hizkuntza bat atzean musika-banda duen dialekto bat da”. Esan nahi baita, hizkuntza batentzat, botere politikoa bezain garrantzitsua edo are garrantzitsuagoa dela atzean egitura zibil sendo bat izatea. Erabat zentrala da gizarte zibilaren papera.

Gustatu zait aipua. Toni Mollák Alcoi-ko soziolinguistika jardunaldietan emandako hitzaldian jasotakoa da. Merezi du hitzaldia osorik entzutea.