Ez nuke laburbiltzen jakingo…

-n -kargitaratuta
Erantzun

Inoiz gertatu zaizue? Hitzaldi bat entzun, testu bat irakurri… eta zapore gazi-gozoarekin irten. Ez duzue osorik ulertu. Ez dakizue ezta tutik ere ulertu ote duzuen. Ez zenukete jakingo esaldi bakar batean laburbiltzen. Ezta bi orritan ere ez zenukete laburbiltzen jakingo. Baina txit interesgarria iruditu zaizue.

Ez egin barre! Niri gero eta gehiagotan gertatzen zait.

Esate baterako. Eusko Ikaskuntzaren XVIII. Kongresuaren baitan hitzaldia eman zuen Jacqueline Urla irakasleak: «hiztunarengan ardaztutako hizkuntza plangintzaren diseinua». Asteotan bideoa berrikusteko aukera izan dut, eta bigarren entzunaldian iruditu zait hobetoxe ulertu dudala. [Gehiegi ez e! ez pentsa!]. Jaquelineren tesia da orain arteko planifikazio linguistikoek hizkuntza izan dutela ardatz; edota gizartea, konstruktu orokor eta homogeno gisa ulertua. Hizkuntza politika etorkizunean hiztunengan ardaztu behar dela defendatzen du, aniztasunari eta hetereogeneotasunari ateak irekitzeko. Hiztun berriei buruz egin diren azterketek horixe utzi dute agerian: hiztunak askotarikoak dira, anitzak. Praktikak, motibazioak, hizkuntza-ibilbideak… Hizkuntza politika zabaldu beharra dago, bere baitan euskararekiko atxikimendu mota eta euskararekin konprometitzeko modu ezberdinak biltzeko.

Trantsizio baten beharra aldarrikatu du, eta horretarako Arturo Escobarren liburu bat gomendatu du: «Designs for the pluriverse».

Escobarren ustez, munduan erabat nagusitu da modernitatearen kosmobisioa. Erabat hegemoniko bihurtu zaigu. Inposatu egin digute, egia absolutua horixe dela sinistera iritsi garenera arte. Kosmobisio indigenek (baita modernitate aurreko Europako kosmobisioek ere, horiek ere indigenak baitziren) bestelako ikuspegia ematen dute. Modernitateak errealitateak “zatitu”, “banandu” eta “isolatu” egiten ditu, hobeto atzemateko eta hobeto azaltzeko; kosmobisio indigenak, ordea, holistikoak dira eta interdependentzia aldarrikatzen dute. Modernitateak norbanakoari begiratzen dio; kosmobisio indigenek, komunitateari. Modernitateak homogeneotasuna maite du; kosmobisio indigenek, heterogeneotasuna. Modernitatetik harago, beste unibertso batera trantsitatu beharra proposatzen du; edo, hobe esanda, pluribertso batera, hura ezinbestean anitza izango baita. Zapatistak parafraseatuz: bere baitan unibertso ugari bilduko dituen unibertso bat («un mundo donde quepan muchos mundos»).

Iruditu zait Lorea Agirrek eta Idurre Eskisabelek ere antzeko ideiak proposatzen dituztela «Trikua esnatu da» liburuan. Haien ustez, feminismoak asmatu egin du norberetasuna (aniztasuna) eta gutasuna uztartzen eta txirikordatzen:

” egunero-egunero, nor izate indibidualetan, gorputz zehatzetan, tentsioz eta gatazkaz mamitzen diren auziez ari da, milaka pertsonaren bizi arazo indibidual eta zehatzei erantzuten.”

“Baina, aldi berean, feminismoak ez du borroka kolektiboaren zantzua galdu. Are, ustez identitate auzi bat dena, partikular bati dagokiona —askotariko emakumeengan gorpuzten den emakumea-ri, nolabait adieraztearren—, demokrazia auzi bat bihurtu du, unibertsal bat, demokraziaz eta justizia sozialaz arduratzen diren denei dagokiena”.

Honaino, bada, gaurkoa. Zuen interesekoa baldin bada, oparitxo bat uzten dizuet. Arturo Escobarren liburua aurkitu dut sarean; hemen: «Design for the pluriverse». On dagizuela, eta zaindu!

Behartuki boluntarioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Libre da hizkuntza hautatzea?

Xabier Erizeren ustez, hautu linguistikoaren kontzeptua gutxiegi landu da euskal soziolinguistikan. Garrantzi handiagoa mereziko luke. Hautuak  funsezkoak dira:

“euskara erabiltzea edo ez erabiltzea, euskara transmititzea edo ez transmititzea, seme-alabak euskarazko ereduetan matrikulatzea edo ez, euskara ikastea/sakontzea edo ez, euskarazko kultura kontsumitzea edo ez, erregistro hau erabiltzea edo beste hau”.

Erdigunean jartzen du hautu linguistikoaren afera.

Libre da hizkuntza hautatzea?

Kepa Altonagak Jean Etxepare Aldudeko medikuaren historia kontatu du bere liburu batean. Han azaldu duenaren arabera, “euskararen atzerakada eragiten duten kanpo-faktoreekin batera, Etxepareren analisian oso munta handikoa da barrukoen jarrera”. Euskaldun xehearen burugutxiespena kezkatzen zuen bereziki. Orduko laborarien semeak, ikasketak egin ahala, erdarari begira jartzen zirela nabarmendu zuen. Antza denez, euskara baztertu beharra sentitzen zuten, norbait izateko. Jean Etxeparek «norbaitu» aditza asmatu zuen horretarako. Honela idatzi zuen:

“Norbait direla sentitzen duten une berean bizkarra ematen diote euskarari. “Norbaitu” egin dira, eta dagoenekoz laboraria ez da deus haien ustez”.

Libre da hizkuntza hautatzea?

Borgesek «Bi errege eta bi labirinto» ipuina idatzi zuen aspaldi:

Gizon zintzoek diotenez (baina Alak gehiago daki), lehengo garaietan, errege bat egon zen Babiloniako uharteetan. Bere arkitektoak eta magoak bildu eta labirinto harrigarri eta sotil bat eraikitzea agindu zien, non gizonik zuhurrenak ez ziren sartzen ausartzen, eta sartzen zirenak galdu egiten ziren. Obra hura eskandalu bat zen, miraria eta nahasmena Jainkoari soilik baitagozkio, eta ez gizakiei.

Denboraren joanarekin, Arabiako errege bat etorri zen bere kortera, eta Babiloniako erregeak,  iseka egiteko, labirintoan sartu arazi zuen. Han, nahasirik ibili zen ilunabarrera arte. Orduan atea jo eta laguntza eskatu zuen. Bere ezpainek ez zuten kexarik adierazi, baina Babiloniako erregeari esan zion berak Arabian beste labirinto bat zuela eta, Jainkoa lagun, egunen batean ezagutaraziko ziola.

Gero Arabiara itzuli zen eta han bere buruzagiak eta soldaduak bildu zituen. Babiloniako erresuma erasotu eta suntsitu egin zuen, baita errege hura gatibu hartu ere.

Gamelu azkar baten gainean lotu eta basamortura eraman zuen. Hiru egun eman zituzten zaldiz, eta esan zion: “O, Denboraren Erregea. O, Jauna; Babilonian brontzezko labirinto batean galarazi nahi izan ninduzun, eskailera, ate eta horma askorekin; orain, nirea erakutsiko dizut, non ez baitago igo beharreko eskailerarik, ez zeharkatu beharreko aterik, ez ibiltzeko galeria neketsurik, ezta bidea ixten duen hormarik ere”. Gero, lokarriak askatu eta basamortuaren erdian utzi zuen, non gosez eta egarriz hil zen.

Loria Inoiz Hiltzen ez Denari.

Bata debekuen eta aginduen labirintoa da: bide estuak, legeak eta arauak. Askatasun faltsuaren labirintoa da bestea: ez dago biderik, nahi duzun aldera joan zaitezke, baina ez dago nora joan. Horrelakoa ote da liberalismo linguistikoa?

Libre da hizkuntza hautatzea?

Joseba Sarrionandiak «Airea ez da debalde» liburuan:

Asimilazio prozesua behartutzat edo boluntariotzat har daiteke, baina errealitatean bietatik dago momentuaren eta egoeraren arabera, eta behartuki da boluntarioa.

“Behartuki boluntarioa”. Gustatu zait.

Erresistentzia, intzidentzia eta disidentzia…

-n -kargitaratuta
Erantzun

Zientzia politikoen arabera, estrategia hirukoitza izan ohi dute mugimendu sozialek: erresistentzia, intzidentzia eta disidentzia.

Mugimenduak, sarritan, erresistentziarako sortu ohi dira. Egonezinean eta haserrealdian kimatu, eta protestaren logikari lotzen zaizkio.

Gerora, batzuek intzidentziaren estrategiari jarraitzen diote. Esfera publikoan eragin nahi dute, eta influentzia lortu, sistemaren parte bat aldatzeko. Litekeena da bide horretan erresistentzia-grina galtzea, Edo agian ez.

Hirugarren espazio bat ere zabaltzen da: arazoei irtenbideak ematea, botere publikoetatik harago. «Ez, erresistentzia ez da aski. Gure burua antolatu nahi dugu, gure buruaren jabe izateko. Gu geu gara erantzuna. Autogestioan sakondu eta disidentzia sortu nahi dugu».

Lehengo begiratu batean irudi lezake euskalgintzak bere burua dibertsifikatzea hautatu izan duela. Irudi lezake antolakunde batzuk erresistentziarako jaio direla; beste batzuk, intzidentziarako; eta badirela, halaber, disidentziarako bokazioa dutenak. Hori horrela, antolakunde horiek guztiek sistema bat osatuko lukete, eta sistemak ondo funtzionatuko luke, hiru estrategiak hartzen dituelako. Arreta gehiagorekin begiratuz gero, ezetz ikusten da. Ez da erabat horrela. Hiru estrategiaren zantzuak ikusten dira antolakunde guzti-guztietan.

Edgar Morinek printzipio hologramatikoa deitu zion horri: zati guztiek osotasun bat eratzen dute, baina osotasun hori zati bakoitzaren baitan ere bada. Zelula baten adibidea aipatu ohi da. Organismoa zelulaz osatu dago, baina zelula bakoitzean organismoaren ADN osoa dago txertatua. Mugimendu euskaltzalea ere horrelakoxea da. Erakunde bakoitzak mugimendu osoaren ADNa biltzen du bere baitan: erresistentzia, intzidentzia eta disidentzia.

Gibel solasa. Litekeena da gobernantza eredu berria(k) ate joka aritzea. Kontzeptua, behintzat, indarrez sartu da gure diskurtsoetan: instituzioek eta mugimenduek elkarrekin jardutea proiektu komunak abiatzeko. Nola deituko diogu? Konbergentzia? Ez dago gaizki esana: erresistentzia, intzidentzia, disidentzia… eta, behar denean, konbergentzia ere bai.

[er]aldaketaren teoria bat

-n -kargitaratuta
1

Balear Uharteetako Unibertsitateak Hizkuntza Dinamizazioari buruzko aditu-titulu berri bat abiatu du: Curs d’Expert Universitari en Dinamització Lingüística, gure HIZNETen pareko zerbait. Isidor Mari irakasleak eman du inaugurazio hitzaldia: «La tasca del dinamitzador lingüístic» (bideoa ikusgai dago hemen). Perspektiba interesgarria iruditu zait, gure ohiko ikuspegitik urruntzen bada ere.

Laburbilduz:

  • Hizkuntza dinamizatzaile baten zeregina aldaketa soziolingustikoak erraztea da. Erraztatzaile izatea. Horretarako funtsezkoa da aldaketa soziolinguistikoen prozesuak ulertzea eta prozesu horietan esku-hartzeko mekanismoak ezagutzea.
  • Era borobilagoan esateko, hizkuntza biziberritzea prozesu sozial eraldatzaile bat da, eta teknikariaren papera, eraldaketa-agente izatea (change-maker).
  • Teoria sistemiko-funtzionala defendatzen du. Pertsonek sistema baten barruan hartzen dituzte erabakiak, eta faktore estrukturalak funtsezkoak dira. Aldaketak adaptatiboak dira; hau da, sisteman gertatzen diren aldaketen ondorio dira.
  • Teknikariak sistema horretan duen botere erlatiboa da gakoa. Agian botere hitza potoloegia da: horren ordez lidergoa, influentzia edota eragiteko gaitasuna esan ahal duzue. Goitik behera, estrategien eskailera moduko bat marraztu daiteke, influentzia horren arabera: a) agindu (edo inposatu); b) pertsuaditu (edo limurtu), c) aholkua eman, d) ardura partekatu eta eraldaketa ko-gestionatu, e) presionatu,lobbya osatu, d) iradoki, e) laguntza eskaini.
  • Arriskua da dinamizazioa animazio huts bihurtzea. Fokoa non jartzen dugun da kontua: edukietan ala prozesuetan. Prozesuetan arreta jartzen dugunean, gure proiektuak ondo joatea interesatzen zaigu: jendeak parte hartzea, gauzak egin daitezela… Helburuen perspektiba gehiegi lausotuz gero, animazio hutsa egiten amaituko dugu. Eduki sustantiboetan fokalizatuz gero, proiektu militanteagoak sortzen ditugu, sakonagoak… baina baliteke oso minoritarioak izatea eta inork gutxik parte hartzea. Batean zein bestean, hankamotz. Oreka da kontua.

Deigarria egin zait. Duela gutxi (ber)begiratzen egon naizen testu bat ekarri dit gogora: La Teoría del Cambio (Eraldaketaren teoria), Iñigo Retolazarena. Eraldaketaren teoriak, finean, proiektuak diseinatzeko metodologia bat izan nahi du. Gure ekintzek eta jarduerek eraldaketa zergatik eta nola bultzatuko duten azaltzen saiatzea da. Eraldaketarako ibilbide-orri bat marrazteko ahalegina ere bada. Edozein proiekturen atzean hainbat uste, sinismen eta hipotesi daude, baita balio-sistema bat ere. Horiek guztiak agerian jartzea eta esplizitatzea da eraldaketaren teoria.

Ikuspegi sistemikoa dago oinarrian. Sistema horretan zer aldatu nahi dugu? Horretarako zeintzuk baldintza behar ditugu? Zer egin ahal dugu baldintza horiek sortzeko? Nor dira aktore nagusiak? Zein dira bakoitzaren jarrerak eta interesak? Nolako aliantzak sortu ahal ditugu, eraldaketa hori errazteko? Hamaika galdera…

Eraldaketaren teoriaren helburua ez da egia absolutu bat edota teoria definitibo bat sortzea, are gutxiago planifikazio zurrun bat egiteko tresna bat izatea. Eraldaketaren teoria, batez ere, gogoeta / ekintza enfoke bat da.

Hizkuntza gutxituak eta garapen iraunkorra

-n -kargitaratuta
1

Nazio Batuen Erakundeak abian du Garapen Iraunkorrerako 2030 Agenda. Marko horren baitan, 17 helburu definitu ditu, mundua hobetzeko: Garapen Iraunkorrerako Helburuak (GIH) dira. Horien bidez, pobrezia ezabatu, desberdintasunak murriztu eta klima-aldaketaren aurka egin nahi da, inor atzean gelditzen ez dela bermatuz.

Hizkuntza aniztasuna modu esplizituan aipatzen ez bada ere, hor atzean dago. Munduko Hizkuntza Ondarearen Unesco Katedrak ageriago adierazteko beharra aldarrikatu, eta 17+1. helburua proposatu du, hizkuntza eta kultura aniztasunaren berme izateko. Izan ere, Unesco Katedraren ustez: “doktrinak eta esperientziak behin eta berriro erakutsi dute hizkuntzak ekonomiaren motore direla, giza-kohesioaren eta bakearen bultzatzaile eta azken batean giza eskubide kontu bat, horregatik garapen iraunkorrak nahitanahiez kontuan hartu behar ditu.”

Proposamena erakusketa baten bidez zabaldu zuten. Itziar Idiazabal irakasleak haren berri eman zuen bideo honetan:

Garapen iraunkorrerako helburu horiek maila mikrora eta tokian tokikora jaistea izan da hurrengo urratsa: gobernuek, udalek, enpresek eta gainerako entitateek ere helburu horiek lortzeko zer egin ahal duten definitzea alegia. Instituzioen kasuan, agintaldiko planak eta GIH helburuak ondo lerrokatzea eskatu da, antza. Udal hauteskundeen ondoren, han eta hemen, garapen iraunkorrerako helburuen aipamena ageri da, baina esango nuke, hizkuntza aniztasuna erabat inbisibilizaturik geratu dela.

Enpresaren munduan adibide interesgarri bat edo beste ikusten da, halere. Katalunian, Respon.cat entitatea horretan ari da. Erakundeen Gizarte-Erantzukizuna sustatu eta bultzatzen duen entitate bat da. Enpresen eta entitateen lehiakortasuna eta jasangarritasuna lantzen ditu, eta, besteak beste, enpresetan Garapen Iraunkorrerako Helburuak sustatu nahi ditu, enpresen Gizarte-Erantzukizunearen ikuspegian integratuz. Euren ustez, berezko nortasuna duten gizarteetan, bi arrazoirengatik da funtsezkoa enpresentzat nortasun hori balioestea: (a) bidezkoa delako aniztasunaren defentsa enpresaren etikan txertatzea, eta (b) ona delako bezeroen eta hartzaileen espektatibak kontuan hartzea eta asetzea.

Hori guztia GIHetako 11. helburuari lotuta dagoela argudiatzen dute: hiri eta komunitate sostenibleak, alegia. Alde horretatik, erantzukizun linguistikoa gizarte-erantzukizunaren parte dela defendatzen dute, eta erabat lerratuta dagoela garapen iraunkorrerako helburuekin. Horren berri hemen eman dute.

Bultzada txikien indarra: nudgegintza

-n -kargitaratuta
Erantzun

JEAN-CLAUDE CORBEIL Quebeceko soziolinguistak komunikazio instituzionalak eta komunikazio indibidualizatuak bereizi zituen, dinamika soziolinguistikoak hobeki azaltzeko. Horren arabera, posiblea da hizkuntza komunitate batek komunikazio instituzionalizatuetan aurrera egitea, eta komunikazio pertsonalizatuetan atzera. Horrelako adibide ugari ditugu, eta ez oso urrun. Egia esanda… ez da horren sinplea. Ikuspegi sistemiko batetik, elkarreragina da, beti ere. Komunikazio instituzionaletako erabilerak eragina du pertsonarteko erabileran, eta alderantziz.

Horiek horrela, Albert Bastardas irakasleak mikropolitika linguistikoak aldarrikatu izan ditu pertsonarteko erabileran eragiteko. Bere ustez, ahalegin bat egin behar dugu hizkuntza jokabideen atzean dauden mekanismoak ulertzeko, eta horietan eragiteko.

Besteak beste, “nudge” kontzeptua proposatu du, ekonomian Richar Thaler-ek formulatu zuen teoriaren haritik. Izan ere, jokabidea estimulu edo ekintza txikien bidez bideratu daitekeela uste du. Bultzada txikiak garantzitsuak dira pertsonek bestela hartuko ez lituzketen hautuak hartzen laguntzeko. Ez da inposizio bat. Testuinguru egokiak sortzea da besteek guri interesatzen zaigun zerbait bat dezaten, behartuak edota “bideratuak” sentitu gabe. Hautatzen uztea, baina testuinguru egokia sortzea hautaketa “ona” izan dadin. Erabakiak ez dira prozesu arrazionalak; erabakiak ez dira hartzen aldeko eta kontrako faktoreak ondo aztertu ondoren. Erabaki txikiak, batez ere, testuinguruaren arabera hartzen dira… eta ez dago testuinguru neutrorik. Politiketan, hortaz, bidezkoa da gure helburuetarako testuinguru egokiak eraikitzea: erabakien arkitektuak izatea.

Horri guztiari “paternalismo libertarioa” deitu dio Thaler-ek bere liburuan. Ingelesez, “Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness” du izenburua. Gaztelaniaz, “Un pequeno empujon (Nudge)”.

Adibide batzuk:

  • Hainbat herrialdetan pentsatzen hasi dira pentsio-funtsetan izena emateko prozedura automatikoa izatea. Gero, jakina, norbera libre da, nahi izanez gero, baja emateko.
  • Internet ere mundiala da horretarako. Zapata berriak erostekotan, begiratzen ari zarela: “Artikulu hau agortzear dago. Bi ale besterik ez da geratzen” agertuko da. Zaila da abisu horri aurka egitea. Liburu bat erosi berri duzula ere, antzeko oharra agertuko da: “Liburu hau erosi dutenek hau eta hau ere erosi dituzte. Erosi nahi dituzu?”.
  • Konturatu zarete? Janariak zapore hobea du izen luze edo exotikoa duenean. Zer nahiago duzue bigarren platerako? Arraina ala Arrain zuria erroma erara limoiarekin? Diotenez, eraginkorragoa da janari osasuntsua ikusgarriago egitea, zabor-jana debekatzea baino.
  • Zergak ordaintzeko orduan, ohartxo bat bidali ohi dute Estatu Batuetan. Azterketa txiki bat egin zuten hiru mezurekin: lehenak zergak ordaintzearen onura sozialak azpimarratzen zituen; bigarrenak zergak ez ordaintzearen ondorio legalak; eta hirugarrenak, herriko zergadunen artean gehiengo handi batek zergak ondo eta garaiz ordaintzen zituela informatzen zuen. Hirugarrena izan zen eraginkorrena. Antza denez, ez da komeni eragin sozialaren indarra gutxiestea.

Horiek guztiak nudge-ak dira: bultzada txikiak. Gure arloan ere egin izan dira, eta gehiago egin litezke. Esate baterako, nudgeak dira honako hauek:

  • Ordenadore edo mugikorretako sistema eragina defektuz euskaraz izatea.
  • Erakundeetako harrera guneetan, hizkuntza paisaia lehentasunez euskaraz izatea. Lehen hitza euskaraz izatea…
  • Kirol saioak programatzeko orduan, euskarazko saioak ordurik egokienean antolatzea.
  • Dena delako ikastaroa, euskaraz bada, merkexeagoa izatea.
  • Telebistako albistegiak berregituratzea. ETB1 eta ETB2. Zeinek ordutegirik onena? Zeinek emango du informazioa osatuago?
  • Liburutegietan eta liburu-dendetan euskarazko liburuak non jarri?
  • Zer egin ahal dugu euskaltegietako matrikulazio-prozesua ahalik eta sinpleena eta ahalik eta azkarrena izateko? Trabak nola kendu? Klik bakar batekin matrikulatzeko bidea nola sortu?
  • Erronka txikiak sortzea eskoletan, X denbora tartean euskara gehien erabili duen gela zein izan den ikusteko eta saritzeko.
  • /…/

Azken batean, hiruki bat sortzea da gakoa: arauak, pizgarriak eta bultzadak.

Albert Bastardasen ustez, gaizki ulertu ez badiot, mereziko luke horren guztiaren lanketa sistematiko bat egitea, eta horien eraginkortasuna ebaluatzea.

12 film, hizkuntza aniztasuna maitatzen ikasteko

-n -kargitaratuta
Erantzun

2019. URTEA hizkuntza autoktonoen nazioarteko urtea denez, Linguapax-ek eta Kataluniako filmotekak zinema ziklo txiki bat antolatu dute Bartzelonan, hizkuntzei buruz gogoeta egiten duten zenbait film erakusteko. Proposamen interesgarria iruditu zait. Oso film ezberdinak dira haien artean, baina funtsean oinarri bera dute: nola edo hala, hizkuntza aniztasuna ontzat ematea eta defendatzea.

Hiru hauek osatu dute zikloa:

  • Le brio – Yvan Attal, 2017
  • Champ d’honneur – Jean-Pierre Denis, 1987
  • Arrival – Denis Villeneuve, 2016

Duela hilabete batzuk ikusitako filma etorri zait burura: Sueño en otro idioma. Bertan, hizkuntzalari gazte bat oihanera iritsi da, hiltzear dagoen zikril hizkuntza ikertzera. Bi hiztun besterik ez da geratzen: Evaristo eta Isauro. Eta, hara non, 50 urte daramatzate haserre, elkarri hitzik esan gabe. Bi agureak adiskidetzen saiatu behar du, hizkuntza gal ez dadin. Youtuben trailer bat ikusi ahal duzue. Hau da erreferentzia:

Pere Mayans irakasle eta soziolinguistak blog bat idazten du VilaWeb plataforman: Blog sobre llengua i societat. Tarteka,  “Pel·lícules per treballar la sociolingüística” izenburuko artikuluak idazten ditu bertan: “soziolinguistika lantzeko filmak”, alegia. Askotariko gai eta egoerak azaltzen ditu: hizkuntza autoktonoak han eta hemen, katalanaren egoera frankismo garaian, Australiako hizkuntzak, Irlandako gaelikoa, Kanada eta abar.

Zortzi idatzi ditu dagoeneko. Honako hauek:

Hortaz, kasik ohartu gabe, hamabiko bilduma osatu dugu. Gehiago bururatzen zaizkizue? Zerrenda osatu nahi baduzue, otoi, erantzunetan utzi proposamenak. Eskerrik asko!

Hizkuntza bat ikastea poesia denean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Antonio Casado da Rochak Esku Ezkerraz poema liburua argitaratu zuen, orain dela urte batzuk. Metafora polita da: esku eskuinez (hots, gazteleraz) trebeagoa izanagatik, esku ezkerrez (hots, euskaraz) idatzitako liburua da. Aspaldian irakurri nuen, baina zapore ona utzi zidala gogoratzen nuen.

Poematxo bat gogoratzen nuen:

Euskaldunberri baten gogoa
euskaltegira itzultzen da beti:
bere kondena itxarotera
kondenatua dagoelako.

Gogoratzen nuen, hain zuzen, Joseba Sarrionandia beste poema horren oihartzuna zekarrelako: “Preso egon denaren gogoa / kartzelara itzultzen da beti”. Ez dakit gartzela eta euskaltegia konparatzea egokia den, baina funtsean adierazi nahi zuen euskara ikastea oso esperientzia sakona dela, barru-barrutik ukitu (eta hunkitu) egiten gaituena.

Liburua sarean dagoela ikusi dut (hemen) eta aukera izan dut berriro ere bistadizo bat emateko. Poema interegarri gehiago ditu. Adibidez:

Zorionekoak bosgarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
haurren modukoak baitzarete.
Zorionekoak laugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
poesia zer den ikasi baituzue.
Zorionekoak hirugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
elebidunak baitzarete.
Zorionekoak elebidunok,
mundua izendatzeko bi maneratan partaide baitzarete.
Zorionekoak euskaldunok,
erdal hizkuntza bat (gutxienez) ikasi baituzue.
Baina zorigaitza zuei, elebakarrak;
zuentzako kalte.

This image has an empty alt attribute; its file name is images-1.jpg

Dena den, azken asteotan beste liburu bat izan dut eskuartean: En otras palabras, Jhumpa Lahiri idazle britaniarrarena. Jhuma Lahirik guraso bengaliarrak ditu, Britainia Handian jaio eta Estatu Batuetan bizi da. Hizkuntzekiko lilura berezia du: Italia bisitatu eta italierarekin erabat maitemindu egin zela dio. Liburuaren mamia horixe da, hain zuzen: italiera nola ikasi zuen kontatzea, erdi prosaz eta erdi poesiaz.

Han ere, esku ezkerraren metafora ageri da:

Eskuina izanik, ezkerraz idatziko banu bezala da: esku ahulez. Transgresio bat dirudi, matxinada bat, astakeria bat

Bigarren konparazio bat ere erabiltzen du sarri: hizkuntza ikastea laku batean igeri egitea bezala da. Honela:

Urteetan italiera ikasi dut, laku horretan igeri egingo banu bezala: beti laku-ertzetik gertu, beti ingelesa ondoan dudala, beti nire hizkuntza nagusitik gertu. Ariketa ona da, onuragarria giharrentzat eta burmuinarentzat, baina ez da batere zirraragarria. Hizkuntza horrela ikasiz gero, ez dago itotzeko arriskurik: hizkuntza nagusia hor duzu, zu salbatzeko prest. Baina ez hondoratzea ez da nahikoa: hizkuntza berri bat jakiteko, bertan murgildu eta laku-ertzetik urrundu beharra dago. Flotagailurik gabe igeri egin, laku-ertzearen makulurik gabe.

Liburuak hainbat anekdota kontatzen ditu; baina, batez ere, hausnarketak eta gogoetak aletzen ditu. Bat hautatzeagatik:

/…/ adibide bat besterik ez da, Italian etengabe gainditu behar dudan hormatzarra erakusteko: nire itxura fisikoagatik, atzerritarra naiz beti. Egia da. Atzerritarra naiz. Eta italiera ondo hitz egiten duen atzerritarra naizenez, bi esperientzia linguistiko ezberdinak bizi izan ditut etengabe.

Ezagutzen nautenak italieraz mintzo zaizkit, maite dute nik haien hizkuntza ulertzea, eta nirekin partekatzen dute /…/. Lakuaren erdi-erdian nago, eta haiekin batera igeri egiten dut, nire modura.

Baina denda batera joaten naizenean, berriro ere leku-ertzera itzultzen naiz. Ezagutzen ez nautenek jakintzat ematen dute ez dakidala euren hizkuntza. Haingana zuzentzen naizenean “non capisco” esaten didate /…/ Ez didate ulertzen, nahi ez dutelako; ez didate ulertzen, ez nautelako, ez entzun, ez onartu nahi.

Zenbat ikasle egoten da, urtero, euskaltegietan? 40.000 inguru? Eta nork kontatuko ditu horien guztien bizipenak? Gustura irakurriko nuke Jhuma Lahiriren moduko liburua, gurean eta guretik idatzia.

Ondo ezagutzen nautenek diote euskaltegiez jarduten dudanean malenkonia puntu bat antzematen zaidala. Ez da egia izango!

Irakasle ohi baten gogoa
euskaltegira itzultzen da beti:
ez onarpen eske, baizik eta jakin-minez
hazirik ernetu ote den.

Elebidun hartzaileak – Bilingües pasivos

-n -kargitaratuta
Erantzun

SOZIOLINGUISTIKA hiztegiaren arabera, elebidun hartzailea da euskaraz nekez hitz egin edo hitz egin ez arren, ondo ulertu edo irakurtzen duen pertsona. Gaztelaniaz, bilingüe pasivo; frantsesez, bilingue passif; ingelesez, passive bilingual speaker. Hiztegiak ez du argitzen pertsona batek noraino ulertu behar duen, euskaldun hartzailea izateko; ezta norainoko zailtasuna den onargarria.

Terminologian ere ez dago adostasun handirik: ia-euskalduna erabiltzen da, quasi-bilingue, erdi-elebiduna, elebidun asimetrikoa, elebidun pasiboa… Sesquilinguismo da entzun ditudanetik bitxiena. Uste dut Txepetxek erabili izan zuela. Sesqui, izatez, jatorri latinoa duen aurrizki bat da: “bat eta erdi” esan nahi du. Hots, sesquilingue hizkuntza bat eta erdi dakien pertsona da.

Juan Carlos Moreno Cabrera irakaslearen ustez, ekolinguismoaren ikuspegitik, horrelako kategoria estatikoak aberrazio bat dira. Zer da hizkuntza eta erdi jakitea? Haren ustez, denak gara eleanitzak, denok baitugu era bateko edo besteko hizkuntza-errepertorio bat.

Garrantzitsua da errepertorioaren ideia.

Probokazio baten moduan kontatzen du Moreno Cabrerak. Esan ohi du ez dela egia gaztelaniak 400 miloi hiztun dituenik, gaztelania ez baita hizkuntza homogeno bat, baizik eta hizkuntza-sorta bat. Harek madrileko hizkuntzan hitz egiten duela dio, Salamancako hizkuntzaren berdin-berdina ez dena… baina ez duela batere arazorik Salamancako hizkuntza ulertzeko, hura ere bere errepertorioaren parte baita.

Moreno Cabrerak ez du “hartzaile” hitza erabiltzen. Harek gaitasun analitikoa eta gaitasun sintetikoa bereizten ditu, terminologia deskontaminatu nahian. Gaitasun sintetikoa hizkuntza horretan espresioak sortzeko gaitasuna da: hitz egiteko edo idazteko. Gaitasun analitikoa hizkuntza hori ulertzeko gaitasuna da. Hortaz, elebidun sintetikoak eta elebidun analitikoak daude. Haren esanetan, lotura dago bien artean: hizkuntza batean gaitasun sintetikoa eskuratzen dugun heinean, horrek gaitasun analitikoa ematen digu, beste hainbat hizkuntzatan. Gaitasun horiek guztiak gure errepertorioa osatzen dute.

Galizieraren eta gaztelaniaren arteko hiztun tipologia bat asmaten saiatu da, esate baterako:

  • m cast : elebakarra gaztelaniaz
  • m gal : elebakarra galizieraz
  • b a gal : elebidun analitikoa galizieraz, galiziera ulertzen du
  • b a cast : elebidun analitikoa gaztelaniaz. Hortaz, galizieraz hitz egiten du, eta gaztelania ulertu
  • b s cas gal : gaztelaniaz hitz egiten du, galizieraz ere bai, nahiz eta gaztelaniaren eragina nabaritu
  • b s gal cas : galizieraz hitz egiten du, baina gaztelaniazko gaitasun sintetikoa du ere bai

Azken bi tipo horien artean pauso txiki bat besterik ez da, elebidun sintetikoak dira biak, baina aldatu egiten da hizkuntza dominantea. Moreno Cabreraren ustez, oso urrats sotila da, oso txikia, ia oharkabean gertatu ohi dena, baina oso garrantzitsua. Determinantea izan daiteke, hizkuntza ordezkapenerako lehen pausoa baita.

Soziologiak kategoriak eraikitzen ditu, mundua hobeto ulertzeko: elebiduna, elebidun hartzailea, erdalduna… Baina komeni da ohartzea analisirako kategoriak direla, eta ez besterik.

Sozializazioa eta kolokializazioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Semea bertso-udalekuetan egon da aurten. Euskara txukuna, aberatsa, malgua eta jatorra duela esango nuke; lagunartean nahi genukeen baina gaztelania gehiago egiten badute ere. Hala ere, itzulitakoan, komentario bitxia egin dit: Gipuzkoatik eta Bizkaitik joandakoak hobeto moldatu omen dira, euskalkiak laguntzen dielako. Komentario bat besterik ez da izan. Ez dio aparteko garrantziarik eman, baina, niri deigarria egin zait.

Iñaki Larranaga kazetariak Mondragon Unibertsitateko Euskal Kulturgintzaren Transmisioa graduondokoaren gaiak landu ditu Euskadi Irratian urte osoan. 9. saioan Gasteizen izan dira, eta elkarrizketa interesgarria egin diote GEU elkarteko Irati Iciarri: https://www.eitb.eus/eu/irratia/euskadi-irratia/programak/ekt/audioak/osoa/6570699/ekt-7-9-saioa-gasteiz/

Araba eta Gasteizko euskaldunei buruz jardun du Iratik. Bere esanetan, Arabako euskaldunok badugu euskara bizitzeko eta praktikatzeko modu propio bat. Arabako euskalduna, sarri, hiztun berria da, eskolan euskaldundua. Hiztun berri baten ezaugarriak ditu: iruditzen zaio erraztasunik ez duela; bere gaitasuna gutxiesten du; ahozkotasuna landu beharra somatzen du; batua artifiziala egiten zaio; euskalkiaren gabezia sentitzen du. Hori guzti hor da, baina bere praktika lingustikoak ere bai. Iratiren ustez, praktika horietatik euskaldun legitimoa sortzen ari da Araban, euskara bizitzeko bere modua aldarrikatzen duena.

Horrekin batera Pello Jauregik dioena etorri zait burura. Harek esan ohi du pertsona bat euskalduna izateko ez dela nahikoa eskolan edo euskaltegian izandako prozesua. Euskara ikastea ez da nahikoa. Sozializazio prozesu bat ere beharrekoa da. Haren esanetan, euskaltegian (edo eskolan) euskara ikasi duen pertsona bat agian ez da euskaldun osoa izango, harik eta euskarazko harreman sare informal edota afektibo batean parte hartzeko aukera ez duen bitartean. Ezinbesteko esperientzia da, hizkuntza sozializazioan.

Helduen euskalduntzean, barnetegiak izan dira sozializazio prozesu horren parte garrantzitsu bat. Euskaltegian geundela, bitxia egiten zitzaigun ikasleek barnetegitik zekarten mintzamoldea: “ingo det”, “oraindiño”, “emongoustazu”… Bitxia iruditzen zitzaigun guk geuk 20 urte lehenago gauza bera egiten genuelako. Esango nuke sozializazio prozesuaren alderdi linguistikoa dela: kolokializazioa. Tarteko hizkuntza bat dela esan daiteke, hizkuntza-garapenaren etapa bat: batueraz eremu informalean eroso erabiltzeko moduko erregistro bat sortzen dugun bitartean, imitaziora jotzen dugu eta inguruan “funtzionatzen” duten formulak kopiatzen ditugu.

Eskoletan eta kalean ez dakit fenomeno horrek nola funtzionatzen duen. Ez dut horretaz gehiegi pentsatu., baina orain jakin-mina sortu zait 😉