Euskaltegian geundela, bazen hitz magiko bat etengabe formazio-saio eta jardunaldi guztietan ageri ohi zitzaiguna: motibazioa. Totema bihurtu genuen, panazea bat, horrek dakarren arriskuarekin. Nonbait irakurri dut badela patologia bat, Wernicke-ren afasia deritzona. Patologia hori duen pertsonak esaldi eta diskurtso luzeak egin ahal ditu, baina guztiz inkoherenteak eta zentzurik gabekoak. Horrelako zerbait gertatzen zitzaigun motibazioaz hitz egiten genuenean: luze eta zabal mintzatzen ginen, baina… oso ideia original gutxi zeuden diskurtso horien atzean.
Motibazioa kosifikatu egiten genuen. Pentsatzera iritsi ginen motibazioa ikasleek hor nonbait zuten dispositibo bat zela… era egokian ukitu behar zen zerbait, lortu nahi genituen emaitzak lortzeko. Ahaztu egiten genuen motibazioa motibotik eratorria dela. Galdera sinpleagoa zen: gure ikasleek zergatik nahi izango dute euskaraz ikasi edo zergatik nahi izango dute euskaraz egin; eta guk… zergatik egiten dugu egiten duguna. Eduardo Apodakak zentzugintzaz hitz egin du. Azken batean, horixe da galdera: zer zentzu ematen diogu euskaraz egiteari? Zentzugintza. Hitza gustukoa dut, alajaina. Esanguratsua iruditzen zait. Apodakaren ustez, zentzugintza da jokaera aldatzeko gakoa.
Jon Sarasuak ere, gazteei buruz ari dela, oso galdera pertinentea egin izan du aspalditik: hurrengo belaunaldiek zergatik nahi izango dute euskaraz egin? Zer arrazoi izango dute? Zer motibo? Transmisioaz ari garela… zer egin ahal dugu motibo horiek transmititzeko? Edo sozializazioaz ari garela… nola lagundu ahal dugu euskaraz egiteko motibo horiek egunerokoan etengabe (hots, etenik gabe) sortzeko eta birsortzeko?
Euskaltegian geunden garaietara itzulita… motibazioaz han-hemenka zerbait irakurrita, ikasi genuen teoria klasikoaren arabera motibazioak hiru elementu dituela: kognitiboa, emotiboa eta konatiboa. Hurrenkerak hurrenkera… gure pailazo filosofoek ere bikain adierazi izan dituzten elementu berberak: sentitu, pentsatu eta egin.
Motibazioa lantzea, hortaz, ideia eta emozio batzuk lantzea da (elementu kognitibo eta emozitiboak), baina baita jarrera eta jokabide jakin batzuk trasmititzea ere… predisposizio bat, alegia. Agian Pirritx eta Porrotxen leloa beste modu batean parafraseatu daiteke, egungo terminologiarekin bat eginik: EMOZIONATU, KONTZIENTZIATU eta AKTIBATU.
Duela urtebete luze [horrenbeste? denbora-lapur ikaragarria izan da pandemia puñetero hau] saio batera gonbidatu ninduten Emuneko lagunek. Galdera, gutxi gorabehera, honako hau zen: «Zer da gaur egun euskara teknikari izatea? Zein gure lanbidearen gakoak» .
Iruditu zitzaidan galdera sakonegia zela, serio eta zuzen erantzuteko. Probokazio txiki bat eramatea pentsatu nuen (espero dut inork serioegi edo literalegi hartu ez izana). Ikigairen irudia eraman nuen, pentsatzeko baliagarria izango zelakoan.
Zerk mugitzen gaitu? Zergatik egiten dugu egiten duguna? Zergatik gara euskara-teknikari? Ikigai japonierazko kontzeptu bat da. Haren esanahia «bizitzeko arrazoia» edo «izateko arrazoia» omen da. Japoniako kulturaren arabera pertsona guztiok ikigai bat dugu. Bilatu beharra dago.
Elkar gurutzatu egiten diren lau zirkuluen irudiarekin irudikatzen dute ikigai. Zirkulu bakoitzak arrazoi nagusi bat adierazten du. Zergatik egiten dugu egiten duguna?
Maite dugulako.
Onak garelako horretan.
Ordaintzen digutelako.
Etorkizun hobe batean sinisten dugulako (eta etorkizun hori euskaraz sinisten dugulako).
Motibazioak hibridoak dira (orain eta beti). Zirkuluak gurutzatzen diren lekuetan, konbinaketa interesgarriak gertatzen dira:
Egiten duguna egiten onak izatea eta horregatik kobratzea ez litzateke arraroa izan beharko: profesionalak izatea da. Hainbat lanbidetan “elite” moduko bat osatuko genuke (euskalgintzan ez, lasai). Akorduan dituzue serie amerikarretan ageri ohi diren kardiologo ospetsu eta aberats horiek? 🙂
Egiten duguna maitatzea eta horretan onak izatea? Agian, poeta edo artista bohemio horien antzera irudikatu ahal ditugu gure buruak, ez zaizue iruditzen? Dirurik gabe, baina zoriontsuak 😉
Gure lana maitatzea eta horretan sinistea. Egiten duguna etorkizun hobe baten alde jardutea dela sinistea… Kontxo, militantzia esaten zaio horri, ezta? Euskalgintzan horrela sartu ginen gehienok: gogo handiz (baina ezagutza txikiarekin).
Eta esan gabe doa gozada bat dela sinisten duguna egin ahal izatea eta, gainera, horregatik kobratzea. Zorte ona dugu, alde horretatik.
Hiruko konbinaketak ere osatu litezke, eta lau elementuen gurutzaketara iritsi: ikagai dugu: ikigai. Utopia bat, agian!Esan bezala, probokazio txiki bat besterik ez da, gure lanbideaz pentsatzeko. On dagizuela!
Bikaina iruditu zait Unai Pascualek eta Dylan Inglisenek People and Nature aldizkarian argitaratu duten artikulua. Bikaina irudi zait, halaber, Elhuyar aldizkariak eman dion titularra: “Hizkuntza gutxituen defentsa instrumentu ahaltsua da planetaren jasangarritasuna lortzeko”.
Izan ere, azaldu dutenaren arabera, naturari hiru balio-mota ematen dizkiogu nagusiki: balio instrumentalak, balio intrintsekoak edo harreman-balioak. Egileek frogatu dute badela patroi bat perfil soziolinguistikoaren eta natura balioztatzeko moduaren artean. Horren arabera, erlazionaturik daude euskal hiztuna izatea eta naturari harreman-balioa ematea, hau da, euskal hiztunengan nagusi dira harreman-balioak. Zergatik? Elhuyar aldizkarian erantzuna: “Harreman-balioek zerikusi handia dute gure identitatearekin. Eta identitate hori hainbat gauzarekin elikatzen da. Euskaldunok lotura estua dugu gure paisaiarekin eta baita euskararekin ere, gure identitatearen parte dira”.
> Bi
Esango nuke adin batetik gorako euskaltzaleak aldi berean mendizaletu eta euskaltzaletu egin zirela. Nik neuk ere nahiko loturik bizi izan ditut euskara, natura eta mendia.
Bitxikeria bat: Gasteizko mendi-talde nagusietako batek Gazteiz izena duela (bai… biak z letraz idatzia). 50 urte bete ditu. Taldea sortu zutenek ez zuten, ziur aski, euskara maila handi-handirik izango, baina garbi zuten taldearen izena euskaraz izan behar zela.
> Hiru
Arran Stibbe irakasleakEcolinguistic liburua argitaratu zuen duela zenbait urte. Bigarren izenburua are esanguratsuagoa da: “Language, Ecology and the Stories We Live By” (Hizkuntza, ekologia eta bizi gaituzten errelatoak).
Egilearen arabera, ekolinguistikak bi enfoke biltzen ditu: hizkuntzen ekologia eta ekologiaren hizkuntza, nolabait esatearren. Lehen enfokearen helburua da kultura- eta hizkuntza-aniztasuna defendatzea. Bigarrenak ekosistema kaltetzen duten diskurtsoak identifikatzea eta agerian jartzea du helburu.
Hori horrela, “bizi gaituzten errelato horiek” egitura kognitiboak direla azpimarratzen du, pertsonengan edo jendarteetan sortuak (kognizio sozialak ere baitaude). Egitura kognitibo horiek baldintzatu egiten dute ingurunearekin nola harremantzen garen. Ekolinguistikak errelato horietako batzuk desenmaskaratu nahi ditu: kontsumoari buruz hitz egiten duten errelatoak, etenik gabeko hazkundeari buruzkoak, publitatearenak, natura erraminta edota baliabide huts gisa aurkezten dutenak, eta abar… Liburuan, horien atzean dauden mekanismoak azaltzen ditu: ideologiak, framing-ak, metaforak, balioespenak edo ebaluazioak, ezabapenak, identitatearen teoriak, usteak eta sinismenak, errelatoak… Hori guztia on-line ere bada, ikastaro bihurtua, eta libre da sarbidea. Hemen: http://storiesweliveby.org.uk/
> Lau
Yásnaya Elena Aguilar Gil mixe hiztuna da: hizkuntzalaria, idazlea, itzultzailea, ikerlaria eta, batez ere, hizkuntza aktibista. Oso aktiboa da sare sozialetan eta handik ezagutzen dugu askok. Hizkuntzei buruz ari garela, Mexikoko eta Abya Yala osoko ahotsik interesgarrienetako bat dela iruditzen zait. Merezi du bere testuak irakurtzea. Blog bat idazten du hemen: https://estepais.com/blogs/ayuujk/
Hizkuntzaren eta lurraldearen defentsa aldarrikatzen du, eta ingurumenak ere bereziki kezkatzen du. Azken hilabeteetan dokumental-sorta bikain batean parte hartu du, Gael Garcia Bernal aktorearekin batera (Mozart in the Jungle). “El Tema” du izenburu, eta krisi ekologikoaz dihardu. Dokumentalak Youtuben daude ikusgai: https://www.youtube.com/playlist?list=PLbMoWSB2Wa9pNH1ruQT_p8pqUs6A4H1eU
> Bost
Iruditzen zait Bitoriano Gandiaga izan dela naturarekiko eta hizkuntzarekiko maitasuna hobekien uztartu dituen euskal idazlea. Gandiaga euskaltzalea ezagutzen genuen:
“Hemen / euskaraz ez dakienak / berak jakingo du / zergatik ez dakien. / Baina hemen / euskaraz ez dakienak / ez digu uzten / euskaraz egiten. / Baina eta hemen / euskaraz jakin arren / euskaraz mintzatzen / ez denak ere / ez digu uzten / euskaraz egiten”.
Joxe Azurmendiren “Azken egunak Gandiagarekin” liburua irakurri berritan, ordea, deigarria egin zait naturari eta lurrari buruzko bere ikuspegia. Atabismo kutsua antzematen zaio Gandiagari (Teologia baino lehen geologia dago. Mendiok giza arrastoen kaligrafiaz idatzita daude. Bakarrik kaligrafia hori irakurtzen jakin behar da). Natura ezagutu eta natura maitatu. Kasik imajinatu dezaket, Arantzazutik gorako bideetan, txoko, landare eta harri guztiak ezagun dituela.
Joxe Azurmendiren ustez, Gandiagak ederki bateratzen zituen bi ikuspegiak: hizkuntza eta lurraldea. “Euskara ere lurragaz identifikatzen da: “lur baten/ azalpen/ jatorra” (HGB, 107). Lurra ama da, “magalean naukan… Ama”. Euskararen alde borrokatzeak eta euskara lantzeak, Gandiagarengan, bere lurra –bere Natura, identitatea– defendatzearen eta lantzearen aiurria du.”
> Sei
Jon Sarasuak Arantzazutik Aizkorrirako igoera erabiltzen du euskara indarberritzeko bidearen irudi gisa. Duela 50 urte ekin genion eta meritu handiko bidea egin dugu, baina orain «Urbiako lainopean» gaude, hemendik aurrerakoa argitu nahian.
Arabarra izanik, Zumarraunditik abiatuta egin ohi dugu Aizkorriko bidea (edo Otzaurtetik). Nik neuk gutxitan igo dut Arantzazutik. Eta egia aitortu behar badizuet (barkatuko didazue, ezta? ), beti pentsatu izan dut ibilbidea Urbiatik aurrera bihurtzen dela benetan interesgarri.
DUELA 2-3 urte (Covidaren kontu honekin galdu dugu denboraren pertzepzioa), Eusko Ikaskuntzak antolatu zuen e5 egitasmoan parte hartzeko aukera izan nuen [5e: euskararen etorkizuneko eszenarioak elkarrekin eraikitzen]. Antolatzaileek uskararen etorkizuna irudikatzeko marko interpretatibo berri bat proposatu nahi zuten, eta hiru mintegi antolatu ziren horren harira:
Tailer apreziatiboa. Hiztun-komunitatearen egungo aktibo nagusiak identifikatzea, proposatutako sei kapital nagusietako bakoitzean; hau da: kapital kulturala, kapital politikoa, kapital ekonomikoa, giza kapitala, kapital soziala eta (azpi)egitura-kapitala.
Etorkizuneko eszenarioakirudikatzea (sormen-tailerra). Amets egitea. Egungo aktiboaren mapa ikusi ondoren, 2040. urtean sei kapital horietako bakoitzean zeintzuk aktibo garatu nahi genituzkeen proposatzea.
Diseinu-tailerra. Bide-orriaren arkitektura lantzea. Irudikatutako aktibo horien konstelazioa eraikitzeko ekinbide gakoak zein diren erabakitzea, eta prozesua diseinatzeari ekitea.
Proiektua Iñaki Markok gidatu zuen, eta, beste hainbat ekarpen teorikorekin batera, arakatze apreziatiboaren enfokea defendatzen zuen. Geroztik horretaz zeozer gehiago ikasteko gogoa izan dut, baina ez dut orain arte paradarik izan. Liburuxkabat aurkitu dut sarean, eta horrekin jardun dut azken astean. Esanguratsuak iruditu zaizkidan apunte batzuk hartu ditut. Honako hauek, alegia:
Ohartu zarete? Etengabe ari gara arakatzen. Etengabe galderak egiten. Egiten ditugun galderak giltzarrizkoak dira. Garrantzizkoa da fokoa non jartzen dugun. Zer da eraginkorragoa, arazoetan ala indarguneetan fokalizatzea?
Intuizioak diosku, egoera bat konpontzeko, beharrezkoa dela gaizki dagoena aldatzea. Anti-intuitiboa da indarguneetan fokalizatzea. Baina, ikuspegi sistemiko batetik, irtenbidea ez da arazo isolatuak konpontzea. Sistemari begiratu behar zaio.
Funtsezkoa da galdera egokia asmatzea. Arakatze apreziatiboan “topiko afirmatiboa” deitzen diote galdera horri. Zerbait motibagarria izan behar du, inspiratzailea, taldean dauden indarrak mugiarazteko adinakoa.Topikoa taldean bertan bilatu behar da: zertaz hitz egiten du taldeak, zein dira bere kezkak…
Arakatze apreziatiboaren atzetik hainbat printzipio interesgarri daude:
Konstruktibismoa. Mundua hizkuntzaren bidez sortzen dugu: gure elkarrizketetan, gure errelatoetan, gure metaforetan.
Printzipio poetikoa. Galdera eta interesgune berriak mahaigaineratzen ditugunean, ekintzarako ere ortzemuga berriak sortzen ditugu.
Aldiberekotasunaren printzipioa. Galderak egiten ditugun unean bertan errealitatea aldatzen hasi gara, baita geure burua ere.
Antizipazioaren printzipoa. Etorkizun bat irudikatzen dugunean, lehen pausua eman dugu etorkizun hori sortzeko.
Printzipio positiboa. Esperantza eta bizipoza deskubritzen dugunean, ekintzara bideratu daitekeen energia sortzen dugu.
Printzipio narratiboa. Garrantzizkoa da zer kontatzen dugun eta nola, baita gure buruari zer kontatzen diogun ere. Izugarria da errelatoek pertsonak mobilizatzeko duten indarra.
e5 egitasmoan bezala, lau fase proposatzen ditu arakatze apreziatiboak: (a) deskubrimendua, (b) desira, (c) diseinua, (d) helmuga. Iruditu zait bereziki lehen bietan jartzen dituela arreta eta indarra: indarguneak identifikatzea (deskubrimendua) eta etorkizun desideratuak marraztea (diseinua). Edonola ere, ez dut uste kontumetodologiko hutsa denik. Iruditzen zait berrikuntza begirada-aldaketa dela.
Gauza inperfektuen, osagabeen eta aldakorren edertasuna da Wabi-sabi. Gauza modesto eta apalen edertasuna. Gauza ez-ohikoen edertasuna.
Zaila omen da wabi-sabi zer den azaltzea. Ezin omen da hitzetan azaldu (dakitenek ez dute esaten, esaten dutenek ez dakite). Emozio bat da. Filosofia bat.
Wabi-sabi moduko gauzak zer dira? Hori ere zaila da esaten, baina ezaugarri bereziak dituzte:
Prozesu naturalen antza dute: zaurgarriak dira, hauskorrak.
Irregularrak dira: ez dute zerikusirik erantzun konbentzionalekin.
Okerrak dira, arraroak, ez-ohikoak, bitxiak.
Intimoak dira: txikiak, zehatzak, konpaktuak, beren baitan bilduak.
Pretentzio handirik gabekoak dira: ez dira museo batean gordetzeko modukoak, anonimoak dira, apalak, handinahirik gabekoak.
Zakarrak dira, batzutan. Latzak, lakarrak.
Lausoak dira; ez dute ezaugarri erabat markaturik.
Sinpleak dira, artifiziorik gabekoak.
Wabi-sabiaren handitasuna gauza txikietan dago, xehetasunetan.
Egun, zaila da jardunaldi batera joatea, “praktika onak” edo “jardunbide egokiak” izeneko ponentzia bat topatu gabe. Printzipioz ideia erakargarria dirudi: praktika arrakastatsuak identifikatu, dokumentatu eta zabaldu. Oso kutsu positiboa du, desiragarria.
Halere, zenbait kritika ere entzun izan ditut, oso kontuan hartu beharko genituzkeenak. Jardunbide onetan oinarritutako metodologiak –aditu batzuen arabera– zehaztasun teoriko gutxi du, eta horren erabilgarritasuna ere zalantzagarria da. Diotenez, kontzeptuaren bi parteak dira eztabaidagarriak: “jardunbidea” eta “ona”. Jardunbideari dagokionez, ahaztu egiten dugu giza-jarduerak konplexuak direla izatez. Ezin dira jarduteko modu jakin batera mugatu. Testuinguruak ere garrantzitsuak dira. Eta… zerbait ona edo txarra dela erabakitzea (hau da, gainerako alternatibak baino hobea edo txarragoa dela esatea) erabat ideologikoa da: balioak eta uste teorikoak daude oinarrian.
Hortaz, hainbat galdera okurritzen zaizkit. Adibidez:
Nork erabaki dezake jardunbide bat ona den ala ez? Nork du horretarako ahalmena / eskumea / legitimitatea? Nork eman dio ahalmen hori? Eta… zer nolako interesak ditu horretarako? Zein dira horren atzean dauden uste teorikoak? Eta… balioak? Zeintzuk ebidentziatan onarritzen da? Eta jarduera hori praktika ona dela aitortzeak… zer nolako ondorioak ditu?
Beharrezkoa da ikuspegi kritikoa. Gainera… ondo pentsatzera jarriz gero, zer esango dizuet? Jardunbide onak baino, wabi-sabi moduko jardunbideak nahiago ditut nik: sinpleak, apalak, intimoak, hauskorrak, inperfektuak… Horietatik ere asko ikasi daiteke.
ALISON PHIPPS Glasgowko unibertsitateko irakaslea da. Errefuxiatuei lotutako gaiak lantzen ditu, kulturartekotasuna, eleaniztasun kritikoa, hizkuntzen irakaskuntzaren ikuspegi dekoloniala eta abar. Horietako kontu asko Decolonising Multilingualism (Struggles to Decreate) liburuan azaltzen ditu. Idazkera berezia erabiltzen du: prosaren eta poesiaren hibrido moduko bat. Atal bat Interneten eskuratu ahal da: Manifestu txiki bat eleaniztasuna dekolonizatzeko (pdf).
Haren ideietako asko erdi-euskaratu eta erdi-egokituz gero, honelako zerbait gera liteke:
Eta... egia balitz ene eleaniztasunak menperatu eta azpiratu egiten dituela hizkuntza txiki zenbait? Eta egia balitz?
Eleaniztasuna dekolonizatu behar badugu... zeren zain gaude? Egin dezagun! Ez da behar teoria gehiago, Baina egin behar da. Egiten ahalegintzea da egiteko modu bakarra.
Egin behar badugu, Hegoalde globalera begira dezagun, Bada hor zer ikasi. Badira hor erreferente baliotsuak. Egin behar badugu, inprobisatu dezagun. Sor ditzagun ideia berriak. Dekolonizazioa arte bat da. Sormena.
Egin behar badugu, bidaideak beharko ditugu: aliatuak eta konplizeak Elkarrekin konspiratu egingo dugu; con-spirāre: elkarrekin hartu arnas. Egin behar badugu, errelato bat beharko dugu, poetika bat, aktibismoa ere bai.
Egin behar badugu... maila bietan egingo dugu: lokalean eta globalean. Tokiko hizkuntzak erabiliko ditugu: komunitateek beren mundua izendatzeko erabiltzen dituzten eleak eta aleak. Egin behar badugu, hizkuntza txiki anitzetan egingo dugu.
Hainbat burutazio 😉
Bat. Hizkuntza indarberritzeaz ari garela, Kataluniara, Quebecera edo Europara begiratu izan dugu sarri. Gehienok berriki hasi gara ohartzen hegoalde globalean ere badela erreferenterik eta ikasbiderik. Izen batzuk orain hasi gara ezagutzen. Esperientzia batzuk ere bai.
Bi. Dekolonizatzea autozentratzea ere bada, eta gure tradizioari begiratzea. Askoren ustez, Txepetx izan zen euskal soziolinguistika kritikoaren sortzailea. Gehiegi esatea ote da? Agian. Baina merezi du haren ideiak errebindikatzen jarraitzea; beste hainbat erreferenterekin batera. Niretzat badira izen funtsezkoak: Txillardegi (jakina), Joxe Azurmendi, Erize, Inazio Agirre… bakan batzuk aipatzeagatik.
Hiru. Hizkuntzen pedagogia ere dekolonizatu beharra aldarrikatzen du Alisonek. Euskaltegien munduan gauza interesgarriak egin direla iruditzen zait; baina, orohar, esango nuke ingelesaren irakaskuntzari lotuegi garatu dela. Ez da kritika bat. Logikoa ere bada: negozio bat da ingelesaren irakaskuntza, eta negozioa dagoen lekuan egon ohi da ikerketarako dirua. Baina… gogoratzen duzue AEK-k argitaratzen zuen ELE aldizkaria? Lehenengo zenbakietan Ekintza Bidezko Ikaskuntza edo Kulturgintza izeneko metodologia landu zuten luze-zabal. Zer esango dizuet, bada! Nabaria da Paulo Freireren eragina. Ahaleginak egin ziren ideia horiek praktikara eramaten, baina ezin izan ziren errotu. Batzuetan inpresioa dut egun puri-purian dagoen Ataza Bidezko Ikaskuntza badela, nonbait, haren bertsio desideologizatu moduko bat.
Lau. Hezkuntza arautuaren kasuan ere joera berriak omen datoz. Translanguaging da modako hitz berria. Haren arabera, eskolan hizkuntza guztiek izan behar dute lekua, eta ez omen da egokia hizkuntza bakoitza era isolatuan landu nahi izatea, gizartean isolatuak ez daudelako. Iñaki Martinez de Lunari zeozer irakurri diot horretaz. Haren ustez, arriskutsua izan daiteke kontzeptu hori besterik gabe gureganatzea. Desastre txiki bat izan liteke, horrek euskarari lekua murrizten badio. Beharrezkoa da, haren esanetan, aurrez lanketa kritiko bat egitea: irakurketa propio bat, gure errealitatetik abiatuta. Guk geuk definitu behar dugu gurean kontzeptu hori nola aplikatu.
Alison Phippsekin jarraitzera animatzen bazarete, badu TED hitzaldi horietako bat youtuben. Hemen: Mundu eleanitzetan bizitzen ikastea. On egin!
The taking of the children (‘Haurren bahiketa’), Chris Cook artistarena. Irudia wikipediatik hartuta dago.
Claude Hagègek, Halte à la mort des langues / No a la muerte de las lenguas liburuan, hizkuntzak hiltzeko estatuek erabili izan dituzten menderaketa-tresnak aztertzen ditu. Jakina denez, eskola izan da tresna eraginkorrenetako bat. Herri menderatuen imaginarioan biolentzia sinbolikoaren ikurra da eskola, baita sarritan biolentzia fisikoarena ere.
Hagègek bahitutako haurren kasua kontatzen du bere liburuan. Kanadan eta Estatu Batuetan, esate baterako. Kolonizatzaile zurien ustez, haur indigenak zibilizatzeko modu bakarra zen haurrak beren komunitateetatik aldentzea, erauztea, eta beren ingurukoen eraginetik urruntzea. Urruneko eskola edota internadoetara bidaltzen zituzten. Han misioneroek eta irakasleek hizkuntza hegemonikoa irakatsi eta argi azaltzen zieten jainkoak ez dituela hizkuntza mordoiloak maite, hizkuntza garbiak maite dituela, eta zurien hizkuntza ikasi beharra dagoela, harik eta propioa ahaztu arte. Zigortu egingo zuten, lagunekin edo herrikideekin beren hizkuntza erabiliz gero. Den-dena beren hobebeharrez: “indioa hil eta gizona salbatu”.
Australian ere, jokabide bera erabili zuten 1850 eta 1960 urteen artean (ehun eta hamar urtez!). Haur horiei BELAUNALDI LAPURTUAK deitu izan zaie. Bada film bat hori guztia kontatzen duena: RABBIT-PROOF FENCE. Gaztelaniaz “generación robada” du izenburu, eta izen horrekin bilatuz gero, erraza da sarean topatzea. Merezi du ikustea.
Archie Roach kantaria ere bere familiatik bereizi zuten haur horietako bat da. “Charcoal Lane” bere lehen diskan Took The Children Away abestia grabatu zuen.
Istorio hau egia da Ez nizuke gezurrik esango Promesak egin zizkiguten, gero bete ez zituztenak Hesiz inguratu gintuzten, ardien antzera Esan ziguten: etorri eta hartu gure eskua Eta misiora eraman gintuzten Eta irakurtzen, idazten eta otoiz egiten erakutsi ziguten Baina gero haurrak eraman zituzten Haurrak Eraman Urrun Amaren bularretik urrun
EUSKARA hizkuntza inklusiboa dela diote. Gainerako hizkuntzak baino are inklusiboagoa. Baliteke. Garai batean tranpa diskurtsibo txiki bat erabili izan dugu: “Elebidunak bai, jakina… baina hemen soilik euskaldunak gara elebidunak; erdaldunak, ez… erdaldunak elebakarrak dira”. Akordatzen? Falazia txiki bat da (era onean esanda). Gure eskemaren arabera, erdaldunak euskaraz ikasi ahala, euskaldun bihurtzen dira eta erdaldun izateari uzten diote. Beraz, ezin da, definizioz, erdaldun elebidunik izan.
Duela gutxi Kathryn A. Woolard irakasleak on-line emandako hitzaldi bat entzuteko aukera izan nuen. Woolardi deigarri egiten zaio hizkuntza gutxitu batzuen kasuan komunitateek elebitasunaren aldeko apologia egiten dutela (adib. komunitate hispanoak Estatu Batuetan) eta beste batzuek, ordea, elebitasunaren ideia errefusatu egiten dutela (katalanak, euskaldunak…). Aracilek berak funtsezko paradoxa bat nabarmendu zuen: elebakarrak dira elebitasunaren aldekoak, eta elebidunak elebitasunaren kontrakoak.
Kontua da elebitasuna ez dela soilik egitate soziolinguistiko baten deskripzio hutsa. Ideologia linguistiko bat ere bada. Soziolinguistikan, ideologia linguistikok dira pertsona edo giza talde batek hizkuntzei buruz dituen ideien multzoak. Haren ustez, hortxe dago koxka: etiketa horren atzean izkutatzen diren ideiak eta ideia horiek osatzen duten ideologia hizkuntza normalizazioaren kontrakoak dira eta horregatik errefusatzen ditugu. Ideologia horren bi adibide dira, esate baterako, “Galicia Bilingüe”eta “Manifiesto por la Lengua Común”. Bietan egiten da elebitasunaren defentsa, hizkuntza nagusiaren hegemonia defendatzeko. Muturreko adibideak dira, baina badira kasu sotilagoak (eta agian, horregatik, arriskutsuagoak).
Elebitasunaren ideologiaren aurka, bada Carod-Rovira politikari katalanaren aipu interesgarri bat:“elebitasuna hizkuntzarentzat da federalismoa politikarentzat den gauza bera: anestesiko bat, tapoi bat, galga bat”. Halere, batzuen ustez, akatsa da elebitasunaren kontra agertzea. Elebitasunaren defentsa egin behar dela uste dute, bestela supremazismo linguistikoak kontzeptu hori kolonizatu egiten duelako. Ez dakit, bada!. Zaila da joko-zelai horretan jokatzea. Agian horregatik egiten zaigu horren erakargarri eleaniztasunaren ideia: ikuspegi zabalagoa ematen digulako eta logika binario horretatik ihes egiteko aukera eskeintzen digulako. Nork bere hizkuntza eta euskara denona.
Oharrak:
Hemen agertzen den ia-ia guztia Woolard-en hainbat testutatik eta hitzaldi horretatik ateratako ideiak dira.
Soziolinguistika hiztegiaren arabera, norberaren hizkuntza ezaugarriak edo portaerak ezkutatzeko jarrera da autogorrotoa. Gizartean prestigio handiagoa duten portaera edo estereotipoekin bat etortzeko helburua izan ohi du jarrera horrek. Ez dakit kontzeptua han sortua ote den, baina gugana Ninyoles eta soziolinguistika katalanaren bidetik etorri zitzaigun. Egia esan, harez geroztik, euskarak zein katalanak bestelako prestigioa dute. Agian pentsa liteke autogorrotoa diskurtso setenteroaren hondar bat besterik ez dela eta egun erabat obsoletoa dela (euskarari edota katalanari dagokienez, behinik-behin).
Beste zentzu batean, soziodialektologoen ustez, autogorrotoak badu zerikusirik ziurtasun-gabezia linguistikoarekin. Hiztunak gutxietsi egiten du bere mintzaera, eta erabat sinesten du berak normalean era espontaneoan erabiltzen dituen formak ez direla zuzenak, ez egokiak eta ez jatorrak. Ziurtasun-gabezia kasik patologikoa da, eta autokontzeptuari eragiten dio. Hiztun berrien inguruan egin diren ikerketetan “gabeziaren ideologia” deskribatu da: hiztun berriak uste du bera ez dela euskaldun osoa eta erabatekoa, zerbait falta zaiola, eta ez dela hiztun legitimoa. Muturreko kasuren batean, autogorrotoaz hitz egin daiteke? Ez dakit, bada. Ziur aski, gehiegi esatea da.
Euskaraldiaren testuinguruan“Hiztun Berri Sortzaileak” izenburuko mahai-ingurua antolatu zuen Deustuko Unibertsitateak, Ana Morales, Patxi Huarte “Zaldieroa” eta Xabier Payarekin. Payak ahate itsusiaren sindromea deitzen dion fenomenoaz jardun zuen. Hiztun berria berdinkideen artean ari denean ez da horretaz ohartzen, baina benetako (euskal) mundura atera behar denean, orduan konturatzen dela bera hiztun ezberdina dela. Bertsoen munduan nabaritu du berak bereziki, eta oso era bizian kontatzen du (merezi du entzutea). Bi prozesuei buruz hitz egiten du (berariaz izendatzen ez baditu ere): lehena, erdi-txantxetan, “jatortze-prozesua” deitu ahal dugu eta bigarrena “ahalduntze-prozesua”. Hiztun berriak gabeziaren sentimendu hori gainditzeko abian jartzen dituen estrategiak dira “jatortze-prozesua”: hizkuntza hobetzeko estrategiak, hizkuntza praktikatzeko aukera berriak bilatzea, euskalkietatik hartutako formak erabiltzen hastea… Asko eta askotarikoak dira. Ahalduntze-prozesuari dagokionez, besteak beste, euskalgintzaren erabakiguneetan hiztun berriak egon behar direla aldarrikatzen du, eta euren “hiztunberritasuna” konplexurik gabe bizi duten ereduak behar direla uste du. Itziar Ituñoren adibidea aipatzen du berak
Txepetx gogoratzen duzue? Bere eskemaren arabera bi hiztun tipologiak osatzen dute hizkuntza komunitatearen nukleo sinbolikoa: AB eta BA, jatorrizko hiztun alfabetatuak, eta euskaldun berri naturalizatuak (jatortuak ageri da itzulpen batzuetan). Ez da prozesu lineala; ziklikoa da, edo espiral baten modukoa… baina polita litzateke pentsatzea, euskara eskolan edo euskaltegian ikasi ondoren [B], naturalizazio-prozesua ere antola daitekeela, modu planifikatu samar batean, [BA] tipoko hiztunak lortzeko. Imaginatzen? Hiztun Berrien Jatortze eta Ahalduntze Koordinakundea.
Carme Junyent-en azken liburua irakurri berri dut: El futur del català depèn de tu. Bikaina! Probokatzaile hutsa da Carme. Izugarri gogokoa dut (baita harekin ados ez nagoenean ere). Izenburua bera ere ederra da: ederra eta polemikoa. Bada horren atzean oso ideia potente bat: hizkuntza biziberritzea denon ardura da. Nor ez da horrekin ados egongo ? Kontua da formulazio horrek botere publikoen ardura isildu eta lausotzen duela. Eta, bai… guri ere zerbait mugitzen zaigu barruan.
Tentazioa izan ahal dugu formulazio osoagoak egiteko: “El futur del català també depèn de tu” edo “Hizkuntza biziberritzea denon ardura da: hiztun eta erakundeena“. Ez, ezta? Ez da gauza bera. Formulazio horiek ez dute titular gisa ondo funtzionatzen. Asko galtzen dute. Gainera, susmoa dut horrek ere ez lukeela polemika apalduko. Segituan has gintezke ezbaika: “bai, baina zein neurritan da hiztunen ardura eta zein neurritan botere publikoena… erdi eta erdi, akaso?”
Ikastaro batean, polarity-thinking deritzon kontzeptu bati buruz hitz egin ziguten. Diotenez, dilemak (polaritateak) eta arazoak nahastu egiten ditugu. Ezberdinak dira. Arazoek konponbide bat dute (edo gehiago) eta, beraz, konpondu daitezke. Dilemak, ez. Dilemak ezin dira konpondu. Ez dira desagertzen. Gehienez ere, eraldatu egiten dira… Dilema batek bi ezaugarri ditu: (a) pertsistentea da, behin eta berriro agertzen da, etengabe edo tartean behin, eta batzuetan itxuraldaturik, (b) dilemaren atzean bi polo daude, eta interdependenteak dira; bat indartzeak bestea ahultzea dakar ezinbestean.
Hau guztia “Polarity-management” izenburu duen liburu batean jasota dago. Azalpen esoteriko samarrak ematen ditu, baina badute arrazoi-puntu bat. Gutxi gorabehera honelako zerbait proposatzen du:
Polaritateak “energia-sistemak” dira.
Sistemek bi polo dituzte: bi ideia.
Ideia biek dituzte alde onak eta alde txarrak.
Bakar batean gehiegi fokalizatzeak kalteak ere ekar ditzake.
Polaritatea kudeatzea da onurak maximizatzea eta kalteak minimizatzea.
Horretarako, sistema fluxu baten moduan antolatu behar da, eta polo batetik bestera mugitu, unean uneko komenientzien arabera.
Gure afera ere horrela kudeatu ahal da?
Zein dira hiztunen ardura azpimarratzearen onurak?
Onura horiek nola gureganatu ahal ditugu?
Zein dira botere publikoen ardura azpimarratzearen onurak?
Onura horiek ere nola gureganatu ahal ditugu?
Nola mugituko gara polo batetik bestera, modu natural samarrean?
Nola ohartuko gara polo batean ala bestean gehiegi fokalizatzen ari ote garen?
Zernolako alarma-sistema antolatu ahal dugu horretarako?
