Soziolinguistika kritikoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gasteizen eman zuen hitzaldi batean Txerra Rodriguezek lau ikasbide proposatu zituen, euskalgintza berritze aldera: (a) jatorrizko herrien mugimenduetatik ikastea; (b) han-hemen sortu izan diren esperientzia komunitarioetatik; (c) feminismotik; (d) soziolinguistika kritikotik.

Azken aipamen hori egin zitzaidan deigarria, eta piztu zidan jakin-mina.

Handik gutxira, «Ikerketa Soziolinguistikoa Hizkuntza Katalanaren Eremuan» izeneko jardunaldiaren aurkezpenetan, soziolinguistika kritikoaren hainbat aipamen aurkitu nituen. Besteak beste, jardunaldiaren azken ponentzian Jose del Vallek azaldutakoak. Jose del Vallek CUNY unibertsitatean lan egiten du, New York hirian, eta harreman handiak ditu Txile, Brasil edota Argentinan soziolinguistika kritikoa lan egiten duten hanbat ikerketa-talderekin. Gaur egun, bi gai ikertzen ditu bereziki: (a) ideologia linguistikoak eta (b) glotopolitika. Ponentziaren izenburua, honakoa: «Perspectiva Glotopolítica, anclaje teórico e implicaciones metodológicas». Ponentzia interesgarria iruditu zitzaidan, “gure terminologiatik” eta “gure ikuspegitik” urruntzen delako.

Jose del Vallek glotopolitika eta soziolinguistika kritikoa bereizten ditu, testuinguru soziogeografiko ezberdinean sortu direlako eta iturri zein tradizio ezberdinetatik edan dutelako. Glotopolitikak, haren esanetan, hizkuntzari eragiten dioten ekintza sozialei egiten die erreferentzia, ekintza horiek izaera politiko argia dutenean. Haren ustez, glotopolitika ez da (soilik) hizkuntza politika, etimologikoki horrela pentsatu badaiteke ere. Ikuspegi hori erabat gainditzen du.

Del Vallek onartzen du glotopolitikak eta soziolinguistika kritikoak, biek ala biek, oso harreman estua dutela elkarren artean; biak funtsezko elementu beraren inguruan egituratzen direlako: “hitza hartzea”. Hau da, zerk legitimatzen du pertsona bat, leku eta une jakin batean, hizkuntza batean eta modu jakin batean hitz egiteko? Eta horrek zein ondorio ditu?

Soziolinguitika klasikoaren arabera, hainbat prozesu sozialen ondorio dira fenomeno linguistikoak. Soziolinguistika kritikoak, ordea, norabide biko harremana ikertzen du: hizkuntzaren erabilerak botere-harremanak erreproduzitu edo eraldatu ahal dituela defendatzen du; hau da, botere-harremanak eta gizarte-kategoriak fenomeno diskurtsiboak direla. Hori horrela, soziolinguistika kritikoak eta glotopolitikak soziolinguistikaren adar ezberdinak mobilizatu nahi dituzte, proiektu emantzipatzaile eta demokratizatzaile baten inguruan. Kontzientzia soziolinguistiko kritikoa landu beharra aldarrikatzen dute, alegia.

Yasnaya Elena Agüilar irakasle mixeak «Lo lingüístico es político» testua idatzi zuen orain dela hainbat urte, eta izenburu bera duen liburutxo batean parte hartu zuen handik gutxira. Han dioen moduan: “Hizkuntza bidezko ekintza guztiak ekintza politiko bihurtzen dira. Berbazko dadoak kargatuta daude, nahiz eta horretaz ez jabetu metroan txartel bat eskatzen dugunean, edo liburu baten aipamena idazten dugunean. Horretaz oso kontziente izan behar dugu estatuak legitimotzat aukeratu ez dituen hizkuntza batean jarduten dugunean. Kasu horietan, hizketa-ekintza guzti-guztiak signifikazio-sare baten parte dira, eta horiek esanahi linguistikoetatik harago doaz beti“

Supermerkatuan saskia nola betetzen dugun, ekintza erabat politikoa dela entzuten da gero eta gehiagoetan, baita gosaria dela eguneroko lehen ekintza politikoa. Baliteke. Edo bigarrena, agian; hizkuntza gutxitu bat dugunontzat, “egun on” esatea baita eguneroko ekintza politikorik lehena.

Har Hitza!

Babesgune

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gustatu zait BABESGUNE kontzeptua.

Maite Puigdevall irakaslearen bi hitzaldi ikusi ditut sarean: (a) L’aprenentatge del català: de l’aula als entorns d’ús (VIII Jornada sobre Llengua i Societat als Territoris de Parla Catalana) eta (b) Què són i com es creen els espais lingüistics segurs? (V Jornada de Dinamització Lingüística). Oso kontzeptualizazio interesgarria iruditu zait:

  • Haren esanetan, katalanak bi arazo ditu: (a) gaztelaniarako konbergentziaren araua (horren arabera, katalan-hiztuna gaztelerara igaroko da, aurrean duen pertsonak gazteleraz egiten badu), (b) gaztelaniaren interposizioaren araua (katalan-hiztunak, mundura irekitzen denean, gaztelania erabiltzen du zubi-hizkuntza moduan).
  • Bien konbinazioak oztopatu egiten du hizkuntzaren adopzioa. Ezin hizkuntza berri bat adoptatu (mudantza linguistikoa), hizkuntza erabiltzeko aukerarik ez dadago. Hizkuntza erabiltzeko espazioak, denborak eta harreman-sareak funtsezkoak direla azaltzen du.
  • Horretarako gune seguruen beharra aldarrikatzen du. Kontzeptua pentsamendu feministaren baitan sortu zen, LGTBI pertsonen testuinguruan. Soziolinguistikaren esparrura ekarrita, gune seguruak (babesguneak) gizarte-espazioak dira, non katalana ondo eta zuzen erabitzeko presioa arindu egiten den; horregatik, hiztun berriek beren auto-errepresentazioarekin esperimentatu ahal dute, gerora beste espazioetara zabaltzeko.
  • Gune seguruak (babesguneak) edo zubi-espazioak bi eratakoak direla adierazten du: (a) berariaz hizkuntza praktikatzeko sortutakoak (gure mintzalagunak, esate baterako; edo AUZOKO taldeak); (b) dagoeneko existitzen diren taldeak, interes jakin baten inguruan biltzen direnak, hizkuntzaren erabilera trinkoa egiten dutenak, eta une jakin batean paper hori jokatzeko erabakia hartzen dutenak (kultur taldeak, kirol elkarteak…).
  • Horren guztiaren atzean, bada kontzeptu bat niri izugarri potentea iruditzen zaidana: agentzia kolektiboa. Komeniko luke horretan sakontzea, baina hori hurrengo baterako utziko dut.

Euskal Herrian ibilbide interesgarria izan du BABESGUNE kontzeptuak. Etorkizunean ere, are ibilbide oparoagoa izan dezake:

  • BAT aldizkariaren azken-aurreko alean bazen horri buruzko artikulu bat: Ekintza-ikerketa partehartzailea euskararen hiztun aktibo bihurtzeko babesgune eta zubi-espazio.
  • Euskara Kirolkide proiektuaren oinarrian erabat zentrala da babesgune kontzeptua: proiektuaren gako-ideietako bat da, hain zuzen, euskarari dagokionez, kirol klubak babesgune izan daitezkeela bertan biltzen diren gaztetxoentzat. Horretan sakondu nahi dute. Nola bihurtu kirol entitate bat babesgune? Zein izan behar dira babesgune baten ezaugarriak?
  • Migrazioez eta harrera linguistikoaz ari garela… gurean ere, Katalunian bezala, babesguneek oso ekarpen interesgarria egin dezaketela iruditzen zait. Litekeena da esperientzia bat edo beste egotea, baina oraindik asko dago lantzeko.

Portzierto… ohartu zarete ARIGUNEtik BABESGUNEra ze tarte txikia dagoen?

Izan ongi!

Paulo Freire eta helduen euskalduntzea: berezia, hunkigarria, interesgarria, bitxia…

-n -kargitaratuta
Erantzun

2021ean 100 urte bete dira Paulo Freiren jaiotzatik. Horren oroimenez idatzi dut blog sarrera hau.

Berezia da Paulo Freireren pentsamendu pedagogikoa. Esango nuke oso jende gutxik ezagutzen duela sakon-sakonetik (nik neuk ere ez). Eta, halere, iradokitzailea da izendatze hutsagatik: heziketa herrikoia, herria irakaslea, ikasketa dialogikoa, hezkuntza-ekintza erako heziketa, askatasunaren pedagogia, alfabetatze kritikoa eta alfabetatze askatzailea… Kontzeptu horietako bakoitzaren atzean ikaragarri ideia ahaltsuak daudela iruditzan zait.

Hunkigarria da Arantxa Ugartetxea irakasleak euskonews aldizkarian idatzi duena [hemen]. Freire Sao Paulon ezagutu zuen eta bere ikaslea izan zen 80ko hamarkadan. Akorduan du behin ikastolen mugimenduei buruz jardun zutela, hango eta hemengo sentsibilitate pedagogikoak alderatuz. Paulok garbi zuen Euskal Herriko pedagogia kritikoak, bai ala bai, euskara behar zuela erdigunean. Jarraitzaileak izan ditu gure artean, baina oro har, esango nuke ez dela behar beste baloratua izan.

Esanguratsua da, halaber, Eusko Ikaskuntzak Ikastaria aldizkariaren ale monografiko bat dedikatu izana 1999an [hemen]. Paulo Freireren testu gutxi dago euskaraz.
Jarraitzaileak izan ditu gure artean, baina oro har, ez da behar beste baloratua izan.

Bitxia da aldizkari horretan bertan Fito Rodriguezek idatzitako testua. Bitxia, bi aldetatik: bitxikeria eta harribitxia delako. Izenburua: Paulo Freireren eragina helduen euskal alfabetatzean eta horren ondorioz egin daitezkeen aportazio kritikoak. AEKn 80ko hamarkadaren amaiera aldean jorratutako metodologiaz dihardu bertan. Kontzientziazio soziolinguistikoa aldarri, ikasketa kulturala bultzatu nahi izan zen; metodologia komunikatibo-funtzionala gaindituz, eta ikaskuntza anti-diglosiko gisa definitu zen planteamendu pedagogiko bat definituz. Horren guztiaren atzean, hasiera batean, Gabika, Naberan eta Kaltzada ibili ziren: askapenaren teologia eta Freiren proposamenak gertutik ezagutzen zituzten pertsonak, alegia. Planteamendu horietako asko AEKren ELE aldizkarian argitaratu ziren. Aldizkari horretan, besteak beste, Paulo Freireren testu baten itzulpena ageri da: Pedagogia kontzientziatzailea: hezkuntza eta kontzientziazioa.

Horri guztiari KULTURGINTZA deitu zitzaion, eta, metodologikoki ere, oso planteamendu aurrerakoiak proposatzen zituela iruditzen zait.

Saiatuko naiz azaltzen, gutxi gorabehera.

Sekuentzia didaktikoak ardatz tematiko baten inguruan antolatzen ziren: gai eta azpigai batzuk, alegia. Gaia aitzakia zen proiektua abiatzeko. Izan ere, sekuentzia bakoitzaren amaieran, proiektu bat aurrera eramatea zen helburua: (kultur) ekintza bat, talde osoak elkarrekin garatu behar zuena. Taldeak berak hautatu behar zuen zein ekintza garatu nahi zuen, eta, ahal zela, ekintza horrek nolabaiteko eragin kontzientziatzailea izan behar zuen: euskararen egoera diglosikoan eragin edo gizartzea kontzientziatzeko baliagarria izan. Ez zuen zertan ekintza handi eta konplexua izan; ez horixe: ekintza apalak egitea proposatzen zen, txikitik eragitea, alegia.

Hortik aurrerakoak zerikusi handia du gaur egun Ekintza edo Ataza bidezko Ikaskuntzaren testuinguruan egiten direnekin. Kultur ekintza garatzeko ikasleek burutu behar zituzten komunikazio-ekintzak definitu (komunikazio-eginkizunak, esaten genuen orduan); ekintza horiei begira, ikasleak trebatzeko hizkuntza-aktibitateak prestatu; hizkuntza aktibitate horien azterketa egin, ikasleek behar zituzten elementu linguistikoak identifikatzeko; eta lanari ekin.

Gogotsu hasi ginen, baina ezintasunak jan egin gintuen. Agian ez geunden horretarako ongi prestatuak. Egia esanik, zaila da, egun, ELE aldizkariaren lehen aleak eskuratzea eta orduko esperientziak biltzea; baina oso interesgarria irudituko litzaidake horren guztiaren irakurketa kritiko bat egitea. Iruditzen zait badugula zer ikasia.

Kritika sortzailea

-n -kargitaratuta
Erantzun

Jacqueline Urlak artikulu interesgarri bat argitaratu berri du “Anuario de Glotopolitica” aldizkarian: Una crítica generativa de la gubernamentalidad lingüística. Jacqueline antropologoa da eta askotxo ikertu ditu euskalgintza eta euskararen biziberritze-prozesua. Haren hitzetan esateko, erresistentziaren etnografia egin nahi izan du. Liburu bat argitaratu zuen 2012an: Reclaiming Basque: Language, Nation, and Cultural Activism.

Haren ustez, ikerlariaren zeregina ez da (soilik) erresistentzia legitimatzea, baizik eta kritika sortzailea egitea (kritika generatiboa, esaten du berak): pentsamendu, afektu eta ekintza eraldatzaileak mobilizatzea, prozesuek aurrera egin dezaten. Hori horrela, ikerketaren funtzioa, bere esanetan, ez litzateke prezeptiboa izan beharko. Kontrara, problematizazioa litzateke helburua: argiak eta jakinak diruditen ekintzak eta diskurtsoak problematizatzea, eta dagoneko baliagarriak ez direla sentiaraztea.

Antropologiari buruzko testu anitzetan gertatzen zaidan modura, testu apurtxo bat abstraktua iruditu zait, eta ez dakit den-dena ondo ulertu dudan. Hainbat ideiarekin geratu naiz:

  • Erreproduzioaren tesiari erreparatzea gomendatzen du. Izan ere, ustez eraldatzaileak diren praktikak sarritan ideologia linguistiko hegemonikoak erreproduzitu egiten dituzte, oharkabean. Estandarizazio prozesuak, esate baterako, hegemonikoa den ideologia monoglosikoa indartzeko arriskua ekar dezake, eta aniztasunaren ideia ahuldu.
  • Gobernamentalitate linguistikoaren ideia aipatzen du: sistema linguistikoa gobernatzen duten praktiken, aktoreen, tekniken eta ezagutza teorikoen uztardura, alegia. Gobernamentalitateak dio zer dagoen ondo eta zer ez, zer den egokia eta zer ez. Terminoa, duen kutsuagatik, deserosoa izan daitekeela dio, baina horren atzean dagoen kontzeptua oso presente izan behar dela. Nahi izatekotan, Jackelinek ez du terminoa aldatzeko arazorik, eta gobernamentaliateari buruz hitz egin beharrean, gobernantzaz hitzegiteko aukera zabaltzen digu. Galdera pertinentea da: zein dira, bada, euskalgintzaren nondik norakoak definitzen dituzten praktikak eta ezagutzak?
  • Entsanblajearen teoria ere kontuan hartzea proposatzen du. Euskalgintzaren mugimenduaren parte diren praktika, aktore eta ezagutza horiek guztiak elkarrekin nola konbinatzen diren aztertea eskatzen du, nolako aliantzak sortzen diren, nolako kontraesanak… Horrekin batera, aztertu beharko lirateke entsanblaje horietatik zeintzuk praktika, zeintzuk aktore eta zeintzuk ezagutza alternatibo ari garen baztertzen. Litekeena da hor aukera batzuk galtzen egotea.
  • Transizioaren diseinuaz hitz egiten du eta horren sentsibilitateaz jarduteko gomendatzen digu. Mundu berri bat posiblea bada, bertan hizkuntza-aniztasunak zein paper jokatu behar duen pentsatzea proposatzen du, eta mundu horretarako transizioa diseinatzen hasi.

Artikulua hemen irakur daiteke: https://glotopolitica.com/aglo-4/urla/

Kapitalizazio linguistikoa eta kapitalizazio soziala

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gustukoak ditut Xabier Aierdiren hitzaldiak. Argi hitz egitea gustatzen zaio eta probokatiboa ere bada batzuetan. Duela urtebete inguru hitzaldi bat eman zuen Sabino Arana Fundazioan, migrazioaz eta harrera linguistikoaz. Ideia interesgarri asko aipatu zituen bertan. Azpimarratu zuen, esate baterako, immigrazioa ez dela tarte baterako kontua izango, baizik eta fenomeno estruktural bat, eta serio(ago) hartu beharko genukeela.

Immigrazioaren Euskal Behatokiak egiten dituen azterketen arabera, badirudi euskaldunak tolerantexeagoak garela erdaldunak baino. Ezker-eskuin ardatzean ere beste horrenbeste: ezkerrekoak toleranteagoak gara eskuinekoak baino. Baina gizartea konplexutzen diren neurrian arazo berriak sortuko direla ohartarazten zuen Aierdik. Izan ere, bere esanetan, batzuk arnasguneak ikusten ditugun lekuetan, litekeena da beste batzuk itoguneak ikustea. Bere ustez litekeena da egunen batean euskararen aurkako nolabaiteko erresistentzia aurkitzea, esate baterako, migrari kualifikatuen aldetik, euskara traba moduan ikusiko dutelako. Arazoa da erresistentzia hori ez dutela planteatuko termino linguistikoetan. Esango digute: “zuek euskaldun zuriok iparraldekoak zarete eta pribiligio egoera batean zaudete; gu arrazializatuak gara, menpekoak gara, eta zuen hizkuntzak menpekotasun horretara kondenatzen gaitu”. Horrek kontraesan berriak sortuko ditu, honezkero aurreikusi, zaindu eta landu behar direnak.

Hitzaldi hura gogoratu dut, duela gutxi, Interneten bidez, Marina Massaguer soziolinguista katalanaren hitzaldi bat entzuteko aukera izan dudalako. Harek ere antzeko gogoeta egiten zuen:

  • Katalana mugikortasun sozialarekin zerikusia duen baliabide bat dela defendatzen du: kapital bat. Badira atzerritik etorri diren pertsonak, katalanarekin inolako kontakturik izan ez dutenak eta, gainera, eskala sozialean igotzeko aspiraziorik ez dutenak. Adin bat dute honez gero, eta katalanarekin interes txikia erakusten dute. Zertarako inbertitu ezertarako balioko ez didan errekurtso batean?
  • Horien seme-alabek edo etorri berri gazteagoek, ordea, ikasi eta lanpostu koalifikatuak izateko aspirazioa dute. Horientzat katalana baliabide bat da eta, oro har, jarrera positiboa dute hizkuntzarekin. Beste kontu bat da, baliabide hori eskuratzeko modurik izan ote duten edota katalanezko harreman-sareak sortzeko aukera izan ote duten.
  • Nork ez du katalana behar? Baliabide alternatiboak dituztenak (harremanak, ikasketak…); hau da, eskala sozialean gora egiteko bestelako kapitalak eskuratu ahal dutenak: kapital ekonomikoa, kapital soziala, kapital kulturala…
  • Azkenik, Aierdik planteatzen zuen ildo berean, gogoetatu egin du litekeena dela beren herrian egoera sozial ona zuten pertsonek beren espektatibak zapuztuak ikustea, Kataluniara etortzen direnean, beren estatusari ezin diotelako eutsi. Jatorrian zuten “kapitala” debaluatu egin da nonbait: beren harreman-sarea (kapital soziala) ez dago hemen, agian titulazioa konbalidatu beharra egokitu zaie… eta hizkuntza ere ikasi beharra dute. Horiek hizkuntzaren aurkako jarrera erakutsi dezakete.

Marina Massaguerek katalana ikasi nahi eta behar dutenentzat kapitalizazio bikoitza proposatzen du: kapitalizazio soziala eta kapitalizazio linguistikoa. Hizkuntza ikasteko baliabideak baino gehiago, bizikidetzarako espazio ez hierarkikoak eskatzen ditu, non migrantea, bere harreman-sarea zabaltzeaz gain, katalana ikasi eta katalanez sozializatuko den.

Dimentsio komunitarioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Etxealdi garaiko paradoxa batekin natorkizue. Ohartu zineten? Urruntze soziala eta isolamendu fisikoa dela-eta, pertenentzia eta komunitate-sentimendu bihurtu ziren
keinu txiki ugari: abesti bat twitterren partekatua, bideo bat youtuben, koadrilaren bideo-deialdia… Isolamendua pertenentzia-gosez eta komunitate-egarriz bizi izan genuen. Presentzialitateak berezko ditu ezaugarriak eremu birtualean bilatu genituen: gorpuztasuna, kolektibitatea, pertenentzia eta komunitate sentimendua.

Hezkuntzarekin batera, aisialdia ere dezente kaltetua izan zen. Hor ere, aisialdi komunitarioaren beharra eta hutsunea antzeman genituen, ordura arte ez bezala.

Gogoan dut Katalunian, aspalditik, “Inguruneko Hezkuntza-planak” [Plans Educatius d’Entorn] bultzatu izan dituztela hango instituzioek, ikasleen hezkuntza-beharrei erantzun integrala eta komunitarioa emateko. Tokian tokiko hezkuntza-plan horiek LIC taldeen esku sortu ziren [LIC: llengua i cohesio social / hizkuntza eta gizarte kohesioa] eta, hezkuntza-planak izanik ere, ardatzetako bat hezkuntza ez formala zuten; aisialdi hezitzailea, alegia.

Proiektuak ibilbide luzea du, baina azken urteotan metodologia gaurkotu nahi izan dute. Ahalegin politak egin dituzte bide horretatik. Besteak beste, plan horien dimentsio komunitarioan sakondu nahi izan dute. Horretarako Inpaktu Kolektiboaren ikuspegiari begiratu diote [Kania & Kramer: Collective impact], metodologia berritzailea eta erabat komunitarioa delakoan.

Inpaktu kolektiboaren enfokea, autore horien arabera, sektore ezberdinetako hainbat eragile agenda bateratu baten inguruan konprometitzea da, gizarte-arazo bati irtenbide bateratua emateko. Enfoke kontrastatua da eta, egin diren ikerketetan, bost baldintza nabarmendu izan dira horren arrakastarako:

  1. Agenda bateratua. Ikuspegi eta helburu partekatuak eta ondo definituak.
  2. Inpaktua neurtzeko sistema partekatu bat. Proiektuari jarraipena egiteko adierazle komunak.
  3. Elkarren eraginak indartzeko jarduerak. Ez da beharrezko den-dena elkarrekin eta batera egitea; bai da beharrezko, ordea, norberaren ekintzak besteen jarduerekin ondo lerrokatuak egotea, eta helburu komunak bilatzea.
  4. Etenik gabeko komunikazioa. Informazioa garrantzitsua da; konfiantza ere bai.
  5. Proiektuari eutsiko dion talde bertebratzaile bat. Proiektuari behar beste denbora emango dion pertsona talde bat, koordinazioa bermatuko duena. Diotenez, interesgarria da talde horretako pertsonak independienteak izatea; hau da, proiektua osatzen duten taldeetakoak ez izatea.

Inpaktu kolektiboari buruzko ikerketetan 3 aldaketa-mota (3 inpaktu) aztertu dira: hasierako aldaketak, aldaketa sistemikoak eta aldaketak biztanleengan. Hori horrela, egitasmo bati hasiera ematen diogunean, hasieran, aldaketak txikiak izaten dira, eta abian jartzen diren politikekin dute zerikusirik: lankidetzan abiatutako proiektuak, sentsibilizazio maila altuagoa, baliabide berriak… Epe ertainean aldaketa horiek sustraitu egiten dira eta proiektuaren parte diren entitateek barneratu egiten dituzte. Inpaktu komunitarioak, ordea, epe luzea lehenesten du. Diotenez 3 eta 10 urte bitartean behar izaten dira proiektua errotzeko eta inpaktu horiek biztanleengana iristeko.

Ikuspegi interesgarria iruditzen zait. Tokian toki, aisialdiarako plan komunitarioak abain jartzea, komunitateak berak dituen beharrak abiatuta eta komunitatearen gidaritzapean. Iruditzen zait zerikusia duela Euskal Herrian bertan garatzen ari diren zeinbat proiekturekin: adibidez, oinHerri taldearen ekimenez herri hezitzaileen inguruan antolatzen ari den mugimenduarekin. Ez zaizue iruditzen?

Gehiago irakurtzeko:

  • Inguruneko hezkuntza-planei buruz gehiago irakurtzeko: hemen
  • Dimentsio komunitarioaz: hemen (pdf)

Zenbait apunte, ikuspegi sistemikoaz

-n -kargitaratuta
Erantzun

Topalabea taldeak argitaratu duen “Berrindartu eta Jauzi” txostena interesgarria da alde askotatik. Neroni bereziki iradokitzailea iruditu zait Karmelo Aiestak ikuspegi sistemikoaz egin duen azalpena. Gutxi gorabehera, honako panorama marrazten du:

  • Euskararen gizarte sistema oso egonkorra da. Erabilera %10-%15 tartean dago, eta jauzirik eman ezean, ez du ematen hor aldaketa handirik egon daitekeenik. Egindako ahaleginek errendimendu (erlatiboki) apala izan dute, eta azpisistema batek egiten duen ahalegina (euskararen azpisistemak) beste azpisistema batek neutralizatu eta baliogabetu egiten du (gaztelaniaren azpisistemak). Indarrak berdindurik antzematen dira. .
  • Horren aurrean, gure buruari erronka berri bat jarri beharko genioke: denon artean egoera desiratu berri bat definitu, alegia. Egoera desiatu hori iradoki ere iradokitzen du Karmelok: hurrengo hamarkadetan erabilera galizieraren edota katalanaren mailara eramatea, hau da, %30-%40 tartera.

Ikuspegi sistemikoak ekarpen interesgarriak egiten ditu. Sistemetan “palanka-puntuak” egon ohi direla dio. Horren arabera, funtsezkoa da palanka-puntu horiek identifikatzea, horiek erakusten baitute sistemaren zein puntutan eragin behar den, eraldaketa sakonak eragiteko. Ez da erraza. Antza denez, puntu horiek kontraintuitiboak izaten dira. Ez dira egoten espero ditugun lekuetan. Eta, sarri, kontrako norabidean egiten dugu indarra, egin beharrekoa egiten ari garelakoan.

15-15-15 aldizkaria ezagutzen duzue? Orain dela urte pare bat, Donella Meadows zientzilariaren artikulu polit bat argitaru zuen. Oso izenburu esanguratsua du: “Sistemekin dantza egitea”. Haren ustez, ezin da aurreikusi sistema batean zer gertatuko den; ezin ditugu sistemak erabat kontrolatu; ezin ditugu, besterik gabe, sistemak nahi dugun puntura eraman. “Hau egiten badugu, hau lortuko dugu” dioen leloa kimera bat da. Gehienez ere imajinatu ahal dugu sistema nora iristea nahiko genukeen, eta, gero, sistema zaindu, mimatu eta lagundu ahal dugu, etorkizun hori posible egiteko. Bere hitzetan, egin ahal dugun gauza bakarra horixe da:sistemekin dantza egitea.

Dantza, lorezaintza, musika, eski egitea… Horien modukoa da sistemekin lan egitea. Jarduera horiek guztiek egiten ari garenari adi egotea eskatzen dute, erne egotea… Beharrezkoa da oinarrizko trebetasun batzuk izatea, baina, batez ere, maitasun dosi handia eta pasio puntu bat.

Donella Meadows-ek zenbait aholku ematen ditu, sistemekin dantza egiteko:

  • Sistemari adi egotea eta ulertzen saiatzea… baina, batez ere, sistemaren erritmoa hartzea: iritsi den lekura nola iritsi den antzematea, sistemaren historia ezagutzea, etorkizun posibleak aurreikustea…
  • Sistemaren egitura ere aztertzea: bertan esku-hartzen duten elementuak, jokoan dauden indarrak, sistemak dituen mekanismoak…
  • Aurreiritziak baztertzea. Sistemek beti ez dute funtzionatuko guk espero dugun moduan.
  • Informazioa biltzea, sistema hobeto ulertzeko. Sistemaren barruko gertaerak ere behatzea, eta kanpoko faktoreek nola eragiten duten ikustea.
  • Halere, kontuan izatea dena ezin dela neurtu. Garrantzitsua eta pertinentea dena aztertu behar da, ez soilik neurtu daitekeena.
  • Konplexutasunari beldurra kentzea; gure inguruan non-nahi dagoela onartzea; konplexutasuna “ospatzea”
  • Sistemak, beste ezeren gainetik, interkonexioak direla ohartzea… pertsonen arteko interkonexioak ere bai. Testuinguru horretan, harremanak zaindu behar dira. ZAINTZA funtsezko elementu bat izan daiteke.
  • Esku-hartzea balioetan oinarritu. Esku-hartzeak zer nolako ondorioak izango dituen jakitea zaila denez, izan dadila gure balioekin koherentea, behintzat.

Artikulua hemen irakur daiteke: Bailar con sistemas

Izan ongi!

Amaren sua

-n -kargitaratuta
Erantzun

Baga

Leku komunak, batzuen esanetan, sarri erabiltzen diren ideiak edo esamoldeak dira, erabiliaren erabiliz, higatu eta esanahia galdu dutenak.

Agian ez da horrela. Agian, leku komunek zerikusi handia dute erretorika klasikoaren topos kontzeptuarekin: konbentzio bat dira, topiko bat, molde normalizatu bat, euskarri komun bat, abiapuntu partekatu bat… horren gainean argudio bat edo diskurtso bat eraikitzeko. Niri esate baterako, “aitaren etxea” eta “amaren sua” topikoen arteko dikotomia izugarri aberatsa iruditu zait beti.

Biga

Lehendabizikoz Jon Sarasuari entzun genion amaren suaz hitz egiten. 2003an, hitzaldi batean, honela esan zuen:

… hizkuntz komunitatea esaten dudanean, hemen dago, nik uste, klabe inportante bat, eta hemen orain dela urte batzuk aipatu nuen horrelako zera bat, metafora bat, eta metafora hori zen amaren sua, eta amaren suaren metafora alboan jartzen nion aitaren etxearen metaforari. “Aitaren etxea defendituko dut”, Gabriel Arestiren poema. Zer izango litzateke aitaren etxea? Aitaren etxea izango litzateke egitura politikoa edo plano territoriala, plano instituzional-administratiboa, proiektu politikoa.

Eta nik amaren sua deituko nioke, berriz, gure jarraikortasun edo nortasun kulturalari, hau da, euskararen komunitatearen jarraikortasun horri. Hau da, euskaldunok euskaldun moduan, euskararen komunitate moduan.

Higa

Mario Zubiagak metafora horretan sakondu zuen, eta gizarte mugimenduen jardueran hiru politika-molde identifikatu zituen: boterera bideratua, eragitera bideratua eta identitatera bideratua. Lehenak “Aitaren etxearekin” identifikatu zuen, hirugarrenak “Amaren suarekin”.

Hemen irakurri > http://allartean.blogspot.com/2012/02/hiru-politika-molde-euskalgintzarentzat.html

Laga

Josean Artzek ere antzeko ideiak idatzi eta esan ditu, Oihana auhenka diska-liburuan:

                    aitak
                     aitak oihanetik egurra ekarri
                         baina sua,
                              antzina-antzinatik
                 gure etxeotan
                         etxeko sua, amak,
                                  amak zaindu ohi zuen
                                                   arreta amoltsuz…

                    ama ohi zen suaren apez!

                    amak sua zaindu…
                            eta ama, aitak.

Hemen entzun > Aitak oihanetik

Boga

Duela gutxi, Gontzal Mendibil kantariari hainbat kontu entzun dizkiogu Bittor Kapanaga Otxandioko euskaltzaleari buruz. “Lore hostoak” podcastean kontatu ditu. “Araban bagare” abesti ezagunaren letra, esate baterako, Bittor Kapanagarena da [ez nekien!] eta abestia nola sortu zuten kontatu du; izan ere, Bittor Kapanagaren ustez, Arabako euskara izan da euskalkirik zaharrena, eta Araban euskara salbatuz gero, euskara salbaturik legoke.

Gontzalek Bittorren eskutik ezagutu zuen Gabriel Aresti. Istorio polita kontatu du horretaz. Bittorrek Gabriel Aresti aurkeztu ondoren, bazkaltzera joan omen ziren, eta Gabriel Arestik hainbat poesia erakutsi zizkion Bittorri. Bittorrek: –Ez dakit, bada, zailegiak iruditzen zaizkit–, eta Arestik erantzun zion: –Bittor. Ona den guztia zaila da–. Bitorrek, orduan: –Arraultza guztiak biribilak dira baina biribila den oro ez da arraultza.

Beste behin “Gure aitaren etxea” poema ezagunaz ari zirela, Bittorek halaxe esan omen zion Arestiri: –Bai. Hori ondo dago… Aitaren etxea behar dugu, nahitaez, beti eta betiko! Baina, atzerago joan behar dugu, aurrera joateko…. Amaren sua birpiztu behar dugu, Amaren sua!–. Gontzalek “Amaren Sua” abestia sortu du Kapanagaren omenez argitaratu duen diskarako. Hemen ikusi > Gontzal Mendibil AMAREN SUA

Podcasta hemen entzun > Lore hostoak – Gontzal Mendibil

Sega

Mixel Ducauk eta Caroline Philips-ek osatzen duten BIDAIA taldeak Aitor Sarasuaren bertso batzuk baliatu zituen, Amaiurko gudari buruzko kanta bat egiteko. “Amaren sua” du izenburu:

Agian galdu da Aitaren etxea
Baina pizturik da, ezkutuan, Amaren sua

Hemen entzun > Bidaia (Mixel Ducau eta Caroline Philips). AMAREN SUA

Gehiago ere bada, baina nahikoa da gaurkoz. Izan ongi!

Ebaluazio ebolutiboa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ohartu zarete hezkuntzan orain gutxixeago hitz egiten dela ebaluazio jarraituari buruz? Garai batean puri-purian egon zen hezkuntzaren diskurtsoan baina ez dakit ez ote duen indarrik galdu. “Ebaluazio jarraia” esaten zen orduan, Euskaltzaindiak “jarraitua” hobetsi arte. Ebaluazio jarraitua aldarrikatu eta beherala “kontrol” hitza agertu zen. Kontrola, hitz itsusiagorik! Ebaluzio jarraitua ez, baizik eta kontrolak noiznahi, bata bestearen jarraian. Gaztelaniaz are politagoa esaten zen hitz-jokoa: “evaluación continua vs. continuas evaluaciones”.

Kostatu da ebaluazio jarrituaren kontzeptua proiektuen ebaluaziora iristea. Proiektuen, programen eta planen ebaluazioa inpaktuen ebaluziorari eta amaierako ebaluazioari begira egon baita eta dago: “Esan genuena egin dugu?” “Horrek sortu al du espero genuen inpaktua?”.

Oso planteamendu lineala da, konplexitatea bere baitan biltzen ez duena. Testuinguru konplexu batean, ordea, ezezagunarekin jokatzen dugunean, irtenbideak ez dira hasiera-hasieratik garbi, baizik eta, sarritan, prozesuan zehar azalarazten dira.

Duela gutxi, Agirre Lehendakari Center taldeak artikulu interesgarri bat argitaratu zuen “ebaluazio ebolutiboari” buruz.

Haien ustez galderak aldatzea da gakoa: Egiten ari garena laguntzen ari da helburuak lortzeko? Zer gertatzen ari da? Zer funtzionatzen ari da? Zer aldatu behar da? Zer mantendu behar dugu? Zeintzuk prozesuren inguruan ari da entusiasmoa sortzen? Zenolako narratibak ari dira azalarazten? Narratiba horiek baliagarriak izango zaizkigu sistemak aldatzeko? Zeintzuk eragile berri ari dira azaltzen?

Artikulua laburtu beharko banu, niri bost puntu egin zaizkit bereziki deigarriak. Aholku moduan jaso ditut hemen:

  • Egiten ditugun ekintzen datuak jaso. Egiten duguna dokumentatu.
  • Ebaluazio ebolutiboa erabili, sistemaren funtzionamendua hobeto ulertzeko. Horretarako entzute sakona erabiltzea proposatzen dute.
  • Prozesuan zehar, eztabaidak eta erabakiak ere dokumentatu, erarik onena baita prozesuan azalarazten ari diren kontuak jasotzeko (etorkizun emerjentea).
  • Tarteka gogoeta-saioak antolatu datu horien gainean jarduteko: “Horrek zer esan nahi du?” “Zein da hurrengo urratsa?
  • Denok gara ebaluazioaren parte, baina komeni da funtzioak banatzea. Bada funtzio bat bereziki zaindu behar dena: “lagun kritikoa” deitzen diote. Lagun kritikoa zintzoa da, egiten ari garena zalantzatan jartzen du etengabe, baina gauzak era konstruktiboan azaltzen asmatzen du. Ez da erraza, gero!

Artikulua hemen.

Hizkuntza, kultura eta kategorizazioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Antropologia linguistikoak bi langai ditu bereiziki interesgarriak iruditzen zaizkidanak: bata, hizkuntza ideologiak, eta bestea, hizkuntzaren eta kulturaren arteko lotura. Oker ez banago, blog zaharrarekin hasi nintzenean, lehen bi sarreretan horretaz jardun nuen: hemen eta hemen.

Esan ohi da hizkuntza bakoitza mundu ikuskera bat dela. Hala da. Baina zer da mundu ikuskera? Era hertsian ulertuko bagenu, euskaldun guztiok zerbait amankomuna izan behar genuke; anarkista, budista edo kontserbadorea izanik ere. Zer? Zaila da esatea. Carme Junyent eta Pere Comellas irakasleek “Antropologia lingüística” liburuan dioten bezala, ikuskera horren ezaugarriak zerrendatu ahal izango bagenitu ere, nola jakingo genuke zein diren hiztun guztiek amankomunean dituztenak? Ezinezkoa da. Gehienez ere, kontsentsu handikoak diren zeinbat ideia identifikatu ahal ditugu. Askoz gehiago ez.

Antropologia linguistikoak hizkuntzaren eta kulturaren arteko loturak aztertzen ditu. Antropologia kognitiboak, ordea, kulturaren eta pentsamenduaren artekoak (etnozientzia). Azken batean hiruki bati buruz hitz egiten ari gara. Ez zaizue iruditzen? Hizkuntza, kultura eta pentsamendua. Zaila da hirurak erabat banantzea. Esan izan da mundua hizkuntzaren bidez ulertzen dugula. Esan izan da, halaber, pentsamendua ezin dugula behatu, hizkuntzaren bidez ez bada. Antropologia kognitiboak, hortaz, zera aztertzen du: gure inguruko kontzeptuak eta ebentoak nola ulertzen eta nola kategorizatzen ditugun, gizatalde moduan.

Berezia da kategorizazioaren afera. Zeintzuk atributu izan behar du elementu batek  kategoria jakin batean sartzeko? Antropologiaren ikuspegitik berdin dio pinguino bat objektiboki hegazti bat den ala ez (hau ere Carme Junyet eta Pere Cornellasen adibidea da). Garrantzitsua dena da jakitea dena delako kultura batek horrela kategorizatzen duen ala ez.

Kategorizazio horren baitan, prototipoen teoriak hainbat argibide ematen ditu, 5 puntutan: (a) kategoria guztietan beti dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena ezaugarri guztiekin; (b) kategoria bateko elementu guztiak ez dira erabat ezberdinak; (c) kategoriek muga lausoak dituzte sarritan; (d) antzekotasun gurutzatuak dituzen elementuak kategoria berean sartzen dira, nahiz eta ezaugarri berberak ez izan (adib. maitasuna eta poesia); (e) estereotipoen arabera sartzen da elementu bat kategoria batean (emakume bat ile txuria duena, amonen kategorian sartuko dugu, bilobik ez badu ere).

Hortaz, kategoriak muga lausoak dituzten multzoak dira: erdigunean elementu prototipikoak daude (ezaugarri guztiak betetzen dituztenak) eta pereferian horren prototipikoak ez direnak. Kategoria guztietan dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena.

Akordatzen zarete euskal kulturari buruzko eztabaidaz? Honen guztiaren argitan beste modu batean ulertu daiteke eztabaida. Zer da euskal kultura? Zeintzuk ezaugarri behar ditu dena-delako adierazpide batek, kategoriaren erdigunean sartzeko? Zeintzuk izan behar ditu, kategoria horretan leku bat izateko, periferian besterik ez bada ere? Euskarak zein leku du atributu-zerrenda horien baitan?